31. БССР

31. БССР

У пачатку вясны 1921 году Польшча падпісала ў Рызе мірны трактат з Савецкай Расеяй і Савецкай Украінай, на падставе якога была ўстаноўленая мяжа па Стоўпцы. Адбыўся падзел Беларусі, тэрыторыю якой раскалолі амаль напалову. У рыскіх перамовах, а працягнуліся яны каля пяці месяцаў, ад восені 1920 году, не прынялі ўдзелу ніякія беларускія прадстаўнікі: ні бальшавіцкай арыентацыі, ні тым болей дэмакратычнай. Украіну дзялілі прынамсі пры згодзе яе чырвонага ўраду; беларускае ж пытаньне нават і не пазначанае ў трактатных дакумэнтах (замест аховы правоў беларусаў, што апынуліся пад Польшчаю, гаварылася пра гарантыі расейскаму насельніцтву, украінскаму). Вось так былі патрактаваныя амбіцыі нашага народу, які захацеў быць сабою. Пад гэтым прысудам бачыцца й подпіс Леана Васілеўскага, будучага ў складзе польскай дзяржаўнай дэлегацыі. Знамянальная дэталь.

Польска-беларускія адносіны страцілі важную сваю рысу, менавіта, салідарнасьць у супраціве маскоўскаму імпэрыялізму. Гэтая зьява ўжо не аднавілася. Наадварот, пасьля трактату ў Рызе пашырыўся ў беларускіх элітах комплекс сірочасьці, здрады інтарэсам Беларусі з боку суседніх дзяржаваў, асабліва балюча адчувальны на лініі кантактаў з палякамі. Але важнейшым клопатам Варшаве ў той момант быў канфлікт зь Летувіскай Дзяржаваю за гэтак званы Віленскі Край; летувісам удалося дабіцца некаторай міжнароднай падтрымкі ў іхных прэтэнзіях на Вільню й цэлы рэгіён.

Стан дэфэтызму, альбо й роспачы ў асяродзьдзі палітычных беларусаў скончыўся ў 1922 годзе, калі ўзьнялася новая хваля актывізму. На савецкім баку заварушыліся ўлады вакол будаўніцтва Беларускай Рэспублікі, як прыгоднай між іншым у фікцыйнай ролі адной з заснавальніцаў СССР.

У Заходняй жа Беларусі адшумелі ўсенародныя выбары ў польскі парлямэнт, у выніку якіх сфармаваўся невялікі, але затое дынамічны дэпутацкі Беларускі Клюб, узначалены слаўным потым Браніславам Тарашкевічам. На сытуацыю паабапал стаўпцоўскага кардону ўсё яшчэ моцна ўплывала нядаўняе Слуцкае паўстаньне ў зазімак з дваццатага на дваццаць першы год, як і дзейнасьць Беларускага Цэнтру ў Вільні, які досыць удала разбудзіў заходнебеларускі партызанскі рух, хоць і зь відочнымі намаганьнямі ў ім бальшавіцкага Менску перахапіць ініцыятыву. Няўдача зь незалежнасьцю Беларускай Народнай Рэспублікі ў 1918 годзе — цалкам, зрэшты, зразумелая з пэрспэктывы сёньняшняга часу — спарадзіла вялікае замяшаньне, якое ў сваім крайнім выглядзе наглядалася менавіта ў першыя дваццатыя гады.

Антыбальшавіцкае паўстаньне на Случчыне ўспамагаў зброяй і амуніцыяй польскі армейскі штаб у Баранавічах; на Палесьсі праводзіў свае ваенныя апэрацыі генэрал Станіслаў Булак-Балаховіч, таксама не без прыхільнай падтрымкі Юзэфа Пілсудскага. Аднак, ці ў Бэльвэдэры ўсур’ёз pазьлічвалі на нейкія трывалыя рэзультаты тых акцыяў, ці ўсяго толькі на часовы іх дывэрсійны ўжытак? Не засталіся ў даўгу й саветы, закідаючы ў польскі тыл, у палескія й прынёманскія пушчы, групы беларускіх інсургентаў, пакуль у 1923 годзе не ўмяшалася Масква, даўшы загад спыніць узброеную правакацыю, якая магла ж давесьці да разьні й небясьпечнага для галоднай Расеі выбуху другой вайны з Польшчаю. Так паслужыліся беларусамі камуністы. А як спатрэбіліся яны ковенскай Летуве? Вельмі падобным чынам. Як інструмэнт для барацьбы за яе інтарэсы. У той час у Коўне была прыдумана ідэя гэтак званай Вялікай Літвы, у рамках якой заходнебеларускія воласьці атрымалі б шырокую культурна-палітычную аўтаномію. Утопія і савецкай, і летувіскай канцэпцыяў адарваць ад Польшчы яе „Крэсы” была і ў тую эпоху дастаткова ясная кожнаму думаючаму; Варшава дамаглася, чаго хацела, не рацыямі альбо аргумэнтамі, але сваімі шматлікімі штыхамі ды карабінамі. Дзяржаўныя мэты вызначылі кулямёты.

Не агентурная, але сапраўды нацыянальная думка высьпявала ў Беларускім Клюбе парлямэнту Рэчы Паспалітай. Рабілася ў ім стаўка на аўтаномію са сталіцаю ў Вільні. Яе рэалістычнасьць хутка аказалася пад пытальным знакам у кантэксьце ўпартай нерэалізацыі Польшчай унутранай самастойнасьці ўкраінскай Галіччыны, хоць і афіцыйна абавязалася яна дзеля гэтага на эўрапейскім форуме, чаго дамагліся львоўскія палітькі ў прадстаўнічых ворганах Лігі Нацыяў.

Тупіковасьць беларускае карты ў міжнародным покэры завяршылася ліквідацыяй пралітоўскага Беларускага Цэнтру ды ягонай антыпольскай падпольшчыны на Віленшчыне з Гарадзеншчынаю. Гэтак жа заціхлі прапольскія сілы, сымбалем якіх стаў генэрал Станіслаў Булак-Балаховіч (здолеў ён сваіх вэтэранаў уладкаваць на працу, напрыклад, у лесапільнях Белавежы...) А пра аўтаномнасьць Заходняй Беларусі Браніслаў Тарашкевіч сказаў у польскім Сойме, што была гэта яго кароткачасовая наіўнасьць. Што было рабіць у такой безвыходнай сытуацыі? Зноў павярнуць свой позірк на Расею ды падпарадкаваны ёй Менск, што й здарылася. За гэта чарговы раз заплацяць страшэнную цану беларусы, але разам зь імі й палякі. Нічога няма дарма ў гісторыі (лішні раз пацьвердзілася гэта ў 1939 годзе, 17 верасьня).

Сумны роздум пра польска-беларускія суадносіны падсоўвае розуму й такую навуку: нацыянальны эгаізм у дачыненьнях з суседзямі заўсёды даводзіць да самотнасьці, а ў выніку яе — і да катастрофы. Могуць не разумець гэтага простыя людзі, але не інтэлігенты, соль нацыі.