25. Зарок

25. Зарок

Як вядома, віленская беларуская штотыднёвая газэта „Наша Ніва” выходзіла на працягу няцэлых дзесяці гадоў. Яе выхад быў спынены Першай Сусьветнай вайною, а дакладней кажучы — заняцьцем немцамі заходняй тэрыторыі Беларусі ў 1915 годзе. Час, адпушчаны ёй лёсам, ня быў працяглы, але й ня надта кароткі, калі прыкласьці да гэтага гістарычныя меркі адраджэньня беларусаў. Яе зьяўленьне паспрыяла фармаваньню культурнага й палітычнага цэнтру, якога так не хапала ў цэлым працэсе нараджэньня й крышталізацыі нацыянальнасьці. А рэшта аказалася наступствам векапомнага факту. Нельга думаць, што ў мінулым, доўгім ХІХ стагодзьдзі, не прыходзілі на сьвет Божыя людзі з талентам роўным Янку Купалу, Якубу Коласу, ці Максіму Багдановічу. Яны былі, як той жа незабыўны Паўлюк Багрым або заўчасна памерлы Адам Гурыновіч. Аднак таленавітасьць сама па сабе не разьвіваецца, неабходныя ёй адпаведныя ўмовы. Знакаміта ілюструе гэта гісторыя творчасьці вялікага Янкі Купалы. Пачынаўся ён як паэт, менавіта, польскі, што выразна было абумоўлена ягоным рыма-каталіцкім веравызнаньнем. Тыповы мэханізм эмансіпацыі інтэлектуальных адзінак у падкаляніяльным народзе: пераймаць культуру калянізатараў. Ідэнтычна абуджаліся літаратурныя здольнасьці і ў Якуба Коласа — розьніца ў тым, што, будучы выхаваным у праваслаўным духу, схіляўся ён пачаткова да расейшчыны. Цуд адкрыцьця ўласнае душы й Айчыны ў аднаго і ў другога здарыўся тады, калі ўжо дзейнічала беларускае палітычнае падпольле, калі вялі сваю працу ягоныя геральды. Запамятайма: не раней!

У 1902 годзе, калі пецярбурскія студэнты-беларусы думалі пра анімацыю таемнага беларускага руху, яшчэ не было Янкі Купалы, а ў яго асобе насіўся па сьвеце шляхтаваты Ян Луцэвіч, які ў дзень імянінаў сястры Леакадзіі напісаў, прысьвечаны ёй, гумарыстычны вершык па-польску. Пасыпаліся й іншыя, нават публікаваныя недзе ў Варшаве... Праз два гады пасьля, летам 1904 году, нябрыдкі Янук з парафіяльнай славаю „альбомнага паэта”, за якім прападалі экзальтаваныя маладыя шляхцянкі, дае сабе зарок — пісаць толькі па-беларуску. Што здарылася зь ім? Памёр бацька Дамінік, асіраціўшы семярых дзяцей, зь якіх трое таксама неўзабаве адышлі на той сьвет, і Януку — як старэйшаму — давялося мазоліць рукі на гаспадарцы. Сям’я — не зь інтэлігенцкіх — і цяга ў хлопца да кніжак пярэчыла ягонаму мужыцкаму лёсу. Пашукаў лягчэйшага хлеба, але маці хварэла, і трэба было вярнуцца да плуга. Біёграфы Янкі Купалы ўстанавілі надзвычай цікавыя дзьве даты, якія адносяцца да таго ж 1904 году: 14 ліпена напісаў ён апошні свой польскі верш пад загалоўкам Пра жанчыну, а назаўтра, 15 — Маю долю, самы раньні зь вядомых дагэтуль беларускіх твораў Купалы. Пераход ад салённага стылю да цьвёрдай грамадзкай паэтыкі можна тлумачыць жыцьцёвым упадкам аўтара, горыччу, але гэта ня будзе поўная праўда. У тое ж лета пазнаёміўся ён у Менску з Алесем Бурбісам, адным зь вядучых арганізатараў беларускай кансьпірацыі. Сустракаўся і з Антонам Лявіцкім, выдатным пасьля майстрам роднага слова, якога ведаем у гісторыі літаратуры як Ядвігіна Ш. Гэта ён, седзячы ў царскай турме, у 1891 годзе пераклаў славутае апавяданьне Ўсевалада Гаршына Сігнал, а ў наступным годзе — напісаў камэдыю Злодзей, пастаноўку якой забараніла паліцыя. Вучань школкі Вінцэнта Дуніна-Марцінкевіча, як памятаем, натуральна зацікавіў прагнага кніжак Янука Луцэвіча спадчынаю бацькі беларускай літаратуры ды творчасьцю Францішка Багушэвіча — бацькі нашага патрыятызму.

Разам зь Янкам Купалам, Якубам Коласам, Максімам Багдановічам прыходзіла ў літаратуру краю ўжо чарговае пакаленьне. Магло й яно не адыграць заўважальнай ролі ў грамадзтве пры сваім жыцьці, як здарылася гэта з ранейшымі творцамі: Янам Баршчэўскім, Янам Чачотам, Вінцэнтам Дунінам-Марцінкевічам, Францішкам Багушэвічам, Альгердам Абуховічам-Бандынэлі, Адамам Гурыновічам... Каб чаго дабіцца ў Беларусі, трэба доўга жыць. Імпэрыя, стомленая пятроўскім галёпам у сваіх пачатках, драмала й трымалася на арміі. І толькі ў век капіталізму набралася яна імпэту. Вырасьлі ёй канкурэнты. На Далёкім Усходзе лупіла па ёй параўнаўча малая Японія, якая хутка дасягнула эўрапейскага разьвіцьця, асабліва ў галіне прамысловай тэхналёгіі. Запозьненая Расея апынулася перад шматлікімі й цяжкімі праблемамі — у іх ліку выйшла на верх і беларуская.

У сваю чаргу Кастусь Міцкевіч — да таго як стаў Якубам Коласам — маючы неблагую пасаду настаўніка, спрабаваў шырокай дзейнасьці, а менавіта, арганізацыі беларускіх школаў, за што быў прысуджаны да трох гадоў зьняволеньня. Самадзяржаўе хісталася, але не падала; дазволіла на выдаваньне „Нашай Нівы” як прыватнага мерапрыемства; біла па руках тых, хто залазіў у ейныя дзяржаўныя справы, да якіх належала й грамадзкая асьвета — інструмэнт русыфікацыі, мацаваньня рэжыму.

Беларуская Сацыялістычная Грамада рабіла высновы з агульнага становішча. Свае сьціплыя сілы арыентавала не на палітычную канфрантацыю з уладамі, а на арганічную працу дзеля росквіту нацыянальнай культуры, што дало неспадзявана багаты плён. Культурная Беларусь рушылася, бы той ледаход у прадвесьне.