26. Сваё

Нараджэньне беларускага нацыянальнага руху не да канца дасьледаванае. Натыкаемся на няясныя эпізоды, альбо й на цэлыя пэрыяды, пра якія знаходзім ня больш, як няўцямныя згадкі, напрыклад, пра дзевяностыя гады ХІХ стагодзьдзя: шмат у чым датычыць гэта й асобы Браніслава Эпімах-Шыпілы, заслугі якога выразна недацэньваюцца. Народжаны, як і Ян Баршчэўскі, у самым сэрцы колішняй Полацкай Дзяржавы, у Падзьвіньні, малады Браніслаў паўтарыў адукацыйны шлях шмат-каго з адраджэнцаў, закончыўшы гімназію ў паўнямецкай Рызе, а затым Пецярбурскі Ўнівэрсытэт. Варта яшчэ раз адзначыць цікавы фэномэн інфлянцкіх імкненьняў абудзіць беларускую старонку. Тлумачыцца гэта тым, што прыбалтыйская паласа Расейскай Імпэрыі — нароўні з аўтаномнай Фінляндыяй — была самай разьвітай, цывілізацыйна ды культурна. Гэтая даўняя швэдзка-нямецкая калёнія зьявілася ўсходнім фрагмэнтам захаду й паслужыла знакамітым заплеччам сталічнаму тады Санкт-Пецярбургу.

Браніслаў Эпімах-Шыпіла ўвайшоў у ХХ стагодзьдзе ў сталым ужо ўзросьце саракагадовага мужчыны. Быў інтэлігентам высокай клясы. Працаваў акадэмічным бібліятэкарам, выкладаў грэцкую й лацінскую мовы, валодаў францускай і нямецкай. У 1889 годзе заняўся ён складаньнем Беларускай хрэстаматыі. Той год быццам бы нічым асаблівым і ня вызначыўся, што ёсьць праўдаю, бо быў гэта час апагею русыфікацыйнага ціску на народы, што мелі няшчасьце апынуцца ў Расеі — было канчаткова й фармальна ліквідаванае нават Польскае Каралеўства, якое атрымала назоў: Прывісьлянскі Край. Даўно была вынішчаная Беларуская партыя, а выдаўцы „Гоману” адбывалі пакараньне: хто ў вязьніцах, а хто ў ссылцы. Усюды настала ўпалоханая цішыня, у якой Браніслаў Эпімах-Шыпіла памаленьку рабіў сваё: зьбіраў беларускія рукапісы, правяраў іх. Дзейнічаў надзвычай асьцярожна, аж на мяжы палахлівасьці, чым ня трэба зьдзіўляцца: жыў жа самотным старым кавалерам, у варожым беларушчыне асяродзьдзі, безь відавочных пэрспэктываў, акрамя даволі прыстойных заробкаў дацэнта. Недзе побач швэндаліся таленавітыя народнікі ў расхлістаных студэнцкіх плашчах, але зь імі нічога сур’ёзнага нельга было рабіць — яны йшлі на эшафот і цягнулі за сабою кожнага, хто лёгкадумна зьвязаўся з тымі крыкунамі. Прапаведнікі добрыя для ідэі, але не для справы. Асьцярожнасьць дзеяча дае трывалыя й пазытыўныя практычныя вынікі, але, разам з тым, пакідае мала сьлядоў будучым дасьледнікам ягонае працы. Таму пра Браніслава Эпімах-Шыпілу даведваемся вельмі мала. У траўні 1906 году, як толькі палягчэла агульнае палітычнае становішча, выступіў ён зь ініцыятываю заснаваньня беларускай выдавецкай суполкі пад мэтафарнаю назваю „Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ”. Усё адбываецца ў тым жа Пецярбурзе, а не ў Вільні ці ў Менску, дзе паліцыя асабліва чуйная на праявы актыўнасьці патрыётаў. Дзейнічаў на базе польскай друкарні Пянткоўскага, якая за восем гадоў свайго існаваньня выдала трыццаць восем беларускіх кніжак, у сярэднім па чатыры тысячы экзэмпляраў тыражу кожнай. Лічба сьціплая, каб не сказаць — бедная. Але трэба прыгледзецца, якое гэта было выдавецтва. Якія рэчы яно выпускала? Перш за ўсё — фундамэнтальнага значэньня для нацыі. Падручнікі тыпу: Беларускі лемантар, альбо Першая навука чытаньня Каруся Каганца, Першае чытаньне для дзетак беларусаў Алаізы Цёткі-Пашкевічанкі. Намаганьнямі тае ж суполкі былі апублікаваныя кніжкі Янкі Купалы, Зьмітрака Бядулі, Цішкі Гартнага. У падпісной сэрыі пад назваю Беларускія песьняры выйшла спадчына Вінцука Дуніна-Марцінкевіча й Францішка Багушэвіча. Былі спробы заснаваньня літаратурна-грамадзкага часопіса „Маладая Беларусь”. Характэрнае, што выдаўцы ад пачатку карысталіся двума альфабэтамі — кірыліцкім і лацінскім паводле расейскай ды польскай транскрыпцыяў.

Варта цяпер прыгледзецца да храналёгіі беларускіх падзеяў у так інтрыгуючым нас 1906 годзе. Увесну арганізавалася згаданая суполка. Напрыканцы лета зьявілася газэта „Наша Доля”. Глыбокай восеньню пачала пульсаваць рэгулярным штотыднёвым рытмам „Наша Ніва”. Тры факты, якія ажно просяцца пра ўзаемную сувязь. Няўжо не дакраналася да іх рука Браніслава Эпімах-Шыпілы? Энцыкляпэдысты адзначаюць, што ён кантактаваўся з рэдакцыямі... Відаць, ён быў адным зь іх дабрадзеяў, перш за ўсё ў значэньні прыватнага спонсара. Бо — акрамя фальваркоўца Аляксандра Ўласава, які ўзяў на сябе ролю адказнага рэдактара „Нашай Нівы” — яшчэ менавіта Браніслаў Эпімах-Шыпіла меў сапраўдныя грошы за сваю прафэсарскую функцыю. У яго была акуратная кватэра, у якой пастаянна нехта пражываў ды падвучваўся, між іншым, ці не аж два гады кватараваў і Янка Купала, падцягваючы на курсах Чарняева сваю слабенькую адукаванасьць прынамсі да ўзроўню, блізкага атэстату сталасьці. Шыпіла бачыў у Купале небанальны талент, але й інтэлектуальную мізэрнасьць, якая хіліла долу самародную геніяльнасьць. Даць бы яму ўнівэрсытэцкія веды, зусім на іншых тонах зайграла б несьмяротная ліра аўтара Сну на кургане. Яго аберагалі ад рызыкі палітычнай працы, хоць і выкарыстоўвалі ягонае вострае ды глыбокадумнае пяро. Быў благі прыклад Аляксандра Прушынскага — Алеся Гаруна, якога за антыўрадавую дзейнасьць саслалі ў залатыя капальні Сыбіры. Забілі выдатнага паэта, загнаўшы ў нявылечныя тады сухоты.

Славутая нашаніўская пара набывала размаху. Прамінула нават не адно цэлае пакаленьне, а ўсяго дзесяць гадоў, калі — у 1918 годзе — лідэры беларускага руху ўзяліся за спробу стварэньня Беларускай Дзяржавы. На два гады да гэтае даты Браніслаў Эпімах-Шыпіла рэдагаваў францускі тэкст Мэморыі прадстаўнікоў Беларусі на III канфэрэнцыю народаў у швэйцарскай Лязане 1916 году — першы беларускі голас на палітычнай арэне Эўропы.