33. Апошняе

Цалкам сапсаваліся адносіны паміж беларусамі й палякамі ў 1939 і наступных гадох. Мала лепшымі зрабіліся яны й да расейцаў. Савецкая ўлада мела той чартоўскі талент, што паспрачала ўсіх з усімі. Прынцып клясавай нянавісьці як фундамэнт наступальнага камунізму ўчыніў з паляка крыважэрнага ворага тым лягчэй, што зьяўляўся ён тут пераважна панам, а з расейца — энкавэдоўскага рабаўніка, непаголенага й галоднага, які ўсю ноч будзе піць з табою ў тваёй хаце, каб раніцай выправіць цябе ў Сыбір, на гэтак званыя ,,белыя мядзьведзі”. Стан шызафрэніі ў гэтых суадносінах стварыла афіцыйная прапаганда Масквы, у якой поўныя вусны было дружбы да польскага рабочага й селяніна, калі на практыцы таго рабацягу перлі ў быдлячы вагон і, разам з жонкаю й дзеткамі, кіравалі ў гулагаўскія лягеры. Беларус мог страціць розум — любі паляка й ня вер яму, любі расейца ды бойся яго!

У Беластоку заснавалі першы ў ягонай гісторыі стацыянарны тэатар, і аказаўся ім менавіта польскі, пад кіраўніцтвам віленскага актора Аляксандра Вянгеркі. Пачала выходзіць і польскамоўная штодзённая газэта „Вольная Праца”. Аднавіліся школы. Беларуская ССР, пашыраная аж пад Варшаву, да сутокаў рэк Буг і Нараў, уяўляла сабою даволі дзіўны дзяржаўны арэал, на якім у заходніх вобласьцях спакваля дамінавала польская культура, прыглушаная маскоўска-расейскай адміністрацыяй, пад беларускім паказным гербам; на ўсходзе ж дагарала беларушчына, затаптаная імпэрскім ботам. А ўсё гэта ў цэласьці называлася Беларусяй. Ні то на сьмех, ні то на правакацыю... Такога каляніялізму сьвет яшчэ ня зьведаў, каб прымушаць народ дзякаваць за няволю. І то шчыра, часта.

Якія ж тады маглі быць узаемныя сувязі ў літаратуры альбо ў мастацтве, калі, напрыклад, зь некалькіх сотняў беларускіх літаратараў засталося на свабодзе дакладна ўсяго трынаццаць; а за палітычны анэкдот даставалася славутыя „дзевяць грамаў у патыліцу”? Быў забіты ў менскай „Амэрыканцы” Браніслаў Тарашкевіч. Недзе звар’яцеў ад катаваньняў Цішка Гартны (Зьміцер Жылуновіч). Рыхтавалі канец вялікаму Янку Купалу. Варушыўся пясок ад недастраляных у Курапацкім ляску. Зьнішчалася ўсё разумнае. Заставаліся ў жывых ідыёты й безгаловыя служакі.

Куды йшоў сьвет у пачатку саракавых гадоў ХХ стагодзьдзя, праз пяцьсот гадоў пасьля Францішка Скарыны, празь век пасьля Адама Міцкевіча, атручанага царыстамі ў Канстантынопалі, і Аляксандра Пушкіна, застрэленага над Чорнай рэчкаю пад Пецярбургам?!

Але не бывае такое ночы, каб не настаў ранак, а потым і дзень. Трагедыя нямецкай акупацыі зноў дала штуршок да яднаньня народаў. Паўтарылася нешта накшталт перажытай супольна з палякамі царскай тыраніі. На жаль, з падобнымі вынікамі. Польскі эміграцыйны ўрад, адчуваючы магутную падтрымку з боку альянтаў з антыгітлераўскай кааліцыі, Англіі ў першую чаргу, не схіляўся да зьмены свайго бачаньня Беларусі ды ейных праблемаў. Цьвёрда вызнаваў дух Рыскага трактату, што перакрэсьлівала магчымасьці палітычнага паразуменьня. Вацлаў Іваноўскі, той самы, які стаяў ля калыскі Маладой Беларусі, заняў пасаду бургамістра сталічнага Менску ў арганізаваным Бэрлінам, тэрытарыяльна абмежаваным, Камісарыяце Беларусі. Маючы аўтарытэт у нацыянальных элітах, гэты беларускі прафэсар Варшаўскага Палітэхнічнага Інстытуту быў у стане нямала зрабіць дзеля будаваньня беларуска-польскага саюзу; карыстаўся даверам таксама ў вядучых колах тайнай Арміі Краёвай. Як сьведчаць цяпер архіўныя дакумэнты, акцыя забуксавала ва ўрадавых кабінэтах лёнданскай эміграцыі санацыйных палітыкаў. Трэба было ім пераскочыць дагэтуль завысокае — прызнаць існаваньне Беларусі! І як наступтва гэтага — дыскутаваць пра яе дзяржаўныя межы, больш альбо менш адступіцца пры тым ад пастановаў у Рызе з 1921 году, што мусіла азначаць прасоўваньне тэрыторыі Польшчы на захад, за кошт Нямеччыны, аб чым і слухаць не захацелі б ангельцы, якім важна было — ад няпамятных часоў — спрыяць раўнавазе нямецкага патэнцыялу супраць францускага. У змозе перакроіць межы аказаўся ня хто іншы, як Сталін менавіта, ды зусім не ў інтарэсах Беларусі, у чым лёгка здагадацца, і нават ня Польшчы.

На Вацлава Іваноўскага наладзілі ж замах беларускія агенты гестапа, арганізуючы пад эгідаю бадай што самога Радаслава Астроўскага апэрацыю такім чынам, каб усё зваліць на савецкіх партызанаў. Ім тое знакаміта ўдалося, і ў Маскве доўга хваліліся не сваёй работай, не адразу спахапіўшыся, што гэта не прыносіць славы ў вачох патрыятычна настроеных слаёў насельніцтва. Гэтая сьмерць, якая мела месца пры поўным маўчаньні польскага Лёндану, прагучала жалобным рэквіемам апошняе спробы пайсьці сумесна з палякамі. Ад гэтага моманту ў пытаньнях Беларусі на міжнародным форуме чуўся адзін голас — з грузінскім акцэнтам маналёгі Ёсіпа Вісарыёнавіча ў Ялце, і пасьля, калі Беларускую ССР ўзвысілі ў Сан-Францыска да элітарнага кола дзесяці дзяржаваў-заснавальніцаў Арганізацыі Аб’яднаных Нацыяў.

Няцяжка зразумець, што гістарычнае далучэньне Беларусі да Польшчы было немагчымае. Погляд палякаў на яе як на неразьдзельную правінцыю настолькі трывала ўеўся ў сьвядомасьць розных пластоў насельніцтва, што спатрэбілася ўмяшаньне таталітарнага хірурга, а дакладней кажучы: новы падзел Эўропы ў выніку рэцыдыву расейскай экспансіі. Масква каторы ўжо раз паставіла свае гарнізоны ў Берасьці й Горадні, і не ўпершыню ў Бэрліне (паўторна не дайшла салдатня толькі да Парыжа).