11. Беларусы
11. Беларусы
Гледзячы на мапу падзелаў Рэчы Паспалітай у 1795 годзе, відаць, што Расея, у прынцыпе, зьдзейсьніла толькі сваю адвечную патрэбу ліквідаваць Вялікае Княства Літоўскае, нават уступіўшы для нямецкай Прусіі кавалак ягонае тэрыторыі на ўсход і поўнач ад Беластоку, амаль дакладна да лініі сёньняшняй дзяржаўнай мяжы паміж Польшчай і Беларусяй. І хоць тую дробную памылку імпэратрыцы Кацярыны ІІ паправіў празь дзесяць зь лішнім гадоў пасьля ейны ўнук Аляксандар І, пакарыстаўшыся разгромам войскамі Напалеона Прускага Каралеўства, аднак таго кароткага пэрыяду цалкам хапіла на ўзьнікненьне пачаткаў беларускага руху, нацыянальнай думкі. Вязалася гэта з супрацівам лацінізацыі Вуніяцкай Царквы Замойскім сынодам у 1720 годзе — з аднаго боку — і з жывою ідэяй аднаўленьня Вялікага Княства Літоўскага як дзяржавы з дамінуючым вуніяцкім веравызнаньнем — з другога боку.
Бэрлін выразна ўбачыў у гэтым уласныя палітычныя інтарэсы, дабіўшыся ў Ватыкане згоды дзеля арганізоўваньня на Беласточчыне самастойнае вуніяцкае эпархіі зь сядзібаю ў манастырскай Супрасьлі. Хутка зразумелі тое ў Санкт-Пецярбурзе, дзе толькі чакалі нагоды, каб далучыць да імпэрыі Беластоцкую акругу ды затаптаць у ёй зарунеўшую самасьвядомасьць беларусаў. Расея разыгрывала польскую карту, на першы выгляд, парадаксальна, узмацняючы палянізацыю Беларусі, каб прыцягнуць да сябе сымпатыі палякаў, што апынуліся пад уладаю Прусіі ды ды Аўстрыі — захопніцкіх дзяржаваў, якія спачатку ўзялі курс на татальную германізацыю былога Польскага Каралеўства. Цар цэліўся прасунуць свае межы глыбей у Эўропу — за Кракаў і Познань.
Пачынальнікамі беларускага адраджэньня ў наважытным сэнсе сталі менавіта прафэсары Віленскага Ўнівэрсытэту — паповічы з Супраскай эпархіі — Міхайла Баброўскі, Ігнат Даніловіч, Ігнат Анацэвіч, Платон Сасноўскі, Язэп Ярашэвіч. Пакінулі яны трывалы сьлед у навуцы, будучы людзьмі шырокіх гарызонтаў (напрыклад, Баброўскі пабываў у важнейшых акадэмічных цэнтрах Эўропы: у Вене, Празе, Рыме, Парыжы). Палянізацыя зайшла аднак настолькі далёка, што й тыя герольды беларускасьці карысталіся ў прыватным жыцьці пальшчызнаю, трактуючы яе як нешта пераходнае, пакуль незаменнае беларушчынай. У сваіх ідэалягічных плянах яны трапна арыентаваліся на сялянаў і дробнае мяшчанства, якое трэба было яшчэ падрыхтаваць асьветнай дзейнасьцю да намеранай гістарычнай ролі. Але, як доўга мужык ня меў свабоды й адрабляў паншчыну свайму шляхцічу, мары пра Беларусь і росквіт яе культуры заставаліся гожымі мроямі. Паміралі будзіцелі ў роспачы, беднасьці, забыцьці, хаваныя самотна, адпетыя п’яным дзяком. Даніловіч не перанёс трагедыі й звар’яцеў. Час паспрыяў беларусам ажно ў пачатку ХХ стагодзьдзя, калі панскі двор перастаў быць уладаром над вёскаю; урэшце сканаў фэадалізм.
Тым часам у пару Касьцюшкоўскага паўстаньня нарадзіўся ў засьценку Мурагі, што за Дзьвіною, Ян Баршчэўскі, паэт, які вывеў беларускае вершаскладаньне з фальклёрнага ўзроўню на прафэсійны. Выхаваны ў польскай культуры — вучань езуіцкай калегіі ў Полацку — гэты выхадзец з той шляхты, для якой беларуская мова была роднай, штодзённай, у першую стадыю літаратурнай дзейнасьці пісаў пераважна на ёй. На жаль, у друк трапілі ўсяго два яго вершы ды ўрывак зь вялікай паэмы, прычым значна пазьней, чым былі створаныя. Паэзія Баршчэўскага распаўсюджвалася рукапісным і вусным шляхамі й мела такую папулярнасьць, што пазьнейшымі фальклярыстамі запісвалася як народная. Некаторы час жыў ён у Пецярбурзе, быў асабіста знаёмы з Адамам Міцкевічам, які зрабіў вялікі ўплыў на фармаваньне яго як ужо польскага пісьменьніка. Паэтычны талент абудзіўся ў Яне Баршчэўскім рана: чатырнаццацігадовым хлапчуком склаў — дайшоўшы да нас — верш Ах, чым-жа твая, дзеванька, галоўка занята. Напалеонаўская кампанія 1812 году ў Расеі знайшла адбітак у ягонай згаданай паэме, якая ў цэласьці не захавалася, а ведаем трохі пра яе, дзякуючы апублікаванаму пасьля ўрыўку пад загалоўкам Рабункі мужыкоў. Вось колькі строфаў:
Як пранцуская сіла
З-за Дзьвіны наступіла,
Нам стала карціць,
Што б парадак прыўраціць.
Аднак сядзелі ціха,
Аж тут прыносіць ліха
Пранцузаў у наш двор, —
І ну-тка дзелаць здор.
Клеці паразбівалі,
Паноў нашых загналі,
Нас казалі пазбіраць
І гарэлку піць і браць.
Пранцузы нас пахвалялі,
Аб нашым краі пыталі
І на міг і нас прасілі,
Каб мы з імі двор лупілі...
Ніхто ў літаратуры, акрамя Яна Баршчэўскага, не сказаў толькі ісьціны пра паход Вялікай Арміі, якая перш за ўсё спрабавала разьбіць фэадальную імпэрыю й выклікаць у ёй рэвалюцыю, зьнішчыць паншчыну. Ні Леў Талстой, ні Адам Міцкевіч гэтага не заўважылі, пішучы свае эпапэі ў высокім айчынна-патрыятычным тоне. Французы заклікалі мужыка лупіць паноў... Яны хацелі братацца зь ім. Але ў нашым баку Эўропы было тады яшчэ значна зарана на такі пералом, на прыняцьце ідэалаў францускай рэвалюцыі, альбо хоць бы на іх зразуменьне.