10. Спусташэньні

XVIIІ стагодзьдзе лічыцца мёртвым у беларускай культуры. У яго палове Беларусь знаходзілася на самюткім дне гаспадарчага й духоўнага шоку пасьля зьнішчальнага XVII стагодзьдзя. І, быццам бы мала было таго, сустрэла яе новая бяда — працяглая канфрантацыя паміж Расеяй і Швэцыяй за прыбалтыйскія правінцыі, вядомая ў гісторыі пад назваю Паўночнай вайны, напрыканцы якой выйшла апошняя кніжка на старабеларускай мове, Збор выпадкаў кароткі, прызначаная сьвятарам і надрукаваная ў Супраскім манастыры ў 1722 годзе. Больш нічога не зьявілася на працягу гэтага й амаль усяго наступнага ХІХ стагодзьдзяў. Тым часам беларускія землі зноў гарэлі ды спусташаліся чужымі арміямі. Імпэратар Пётр Вялікі загадаў спаліць Магілёў, самы буйны пасьля Вільні й Полацка горад. За выйгрыш расейскіх інтарэсаў плацілі беларусы сваёй маёмасьцю й жыцьцём. Хопіць сказаць, што калі век назад насельніцтва Вялікага Княства Літоўскага складала каля трох мільёнаў чалавек, дык у пятроўскія паходы паменшала яно да няцэлага мільёна, гэта значыць, з кожных трох застаўся жывым альбо нявыгнаным толькі адзін!

У такіх умовах якая ж можа быць гутарка пра разьвіцьцё культуры? Асабліва абязьлюдзелі ў першы маскоўскі патоп усходнія паветы, сумежныя з расейскай дзяржаваю (напрыклад, у Віцебскім далічыліся перапісчыкі пасьля таго міру з Масквою каля двухсот усіх жыхароў на тэрыторыі, адпавядаючай сёньняшнім чатыром альбо й пяцьцю раёнам). Усе пайшлі — як не ў пясок, то ў палон.

Польска-беларускія суадносіны ў культуры амаль перасталі існаваць: зьнік беларускі партнэр, лёс спляжыў яго. Як ні дзіўна сказаць, але гістарычныя крыніцы сьведчаць аб тым, што Літва падымалася з руінаў таксама дзякуючы масавым уцёкам на яе тэрыторыю сялянаў з Расеі, у якой паншчына была куды жахлівейшай, па-азіяцку бязьлітаснай. Царскія дыпляматы пры двары саксонскіх каралёў у Варшаве запатрабавалі вяртаньня каля двух мільёнаў уцекачоў, асеўшых у літоўскіх маёнтках. Ніхто ня бег за расейскі кардон, а наадварот, адтуль ратаваліся ад рабскай няволі, выбіраючы лагаднейшую Літву. У Маскоўшчыне хадзілі легенды пра больш людзкае літоўскае права.

Адышла ў мінуўшчыну старабеларуская пісьмовасьць, але нейк адначасна нараджалася наважытная, як быццам цалкам адарваная ад шматвяковай прыцаркоўнай кніжнасьці. Бо й стваралі яе людзі, так бы мовіць, зь іншага сьвету. Былі імі выключна рыма-католікі, якія, натуральна, ня мелі кантакту з той праваслаўнай альбо пратэстанцкай спадчынай, пакінутай у надрукаваных кірылічным шрыфтам кнігах Францішка Скарыны, Сымона Буднага, Васіля Цяпінскага й іншых. Адбыўся разрыў у нацыянальным разьвіцьці народу, хоць не дарэшты, на шчасьце: не пакрыліcя забыцьцём лацінскія творы Міколы Гусоўскага ці Салямона Рысінскага. Алфавіт вырашаў аб жывучасьці. Выгарала таксама рэлігійная барацьба: цэрквы мадыфікаваліся ў вуніяцкія, а касьцёлы набылі статус элітарнага веравызнаньня, што ў папулярным выслоўі атрымала вэрыфікацаю на „мужыцкую веру” й „панскую”. Адны й другія, аднолькава падпарадкаваныя Папу Рымскаму, не імкнуліся да ўзаемнае экспансіі — паны спавядаліся ў ксяндзоў, а паншчынныя халопы ў папоў. Пры такім падзеле грамадзкімі ролямі — цікава адзначыць — затрымалася будаваньне парафіяльных касьцёлаў; хапала тых, што ўжо былі.

Штуршкі да ўзнікненьня сучаснай беларускай літаратуры далі якраз палякі, што ня ёсьць нейкім нашым фэномэнам. Гісторыя народзінаў новых літаратур у Эўропе поўная ад аналягічных прыкладаў: фінскую анімавалі швэды, латвійскую — немцы, і гэтак далей. У пэрыяд распаду Рэчы Паспалітай жыў у мястэчку Сянно на Гарадзеншчыне польскі манах Караль Антоні Жэра, ураджэнец мазавецкага засьценка Тварогі-Выпыхі ў Бельскім павеце. Адукацыю праходзіў у Драгічыне над Бугам, потым у Пінску. Зьбіраў анэкдоты, якія часта перарасталі ў літаратурныя апавяданьні на народнай гаворцы беларусаў. Склаў ён зь іх рукапісны зборнік пад загалоўкам Безьліч рэчаў, торба сьмеху, гарох з капустаю, а кожны сабака з другой вёскі... Гэтую кніжыцу перапісвалі сабе зацікаўленыя асобы й вандравала яна па Беларусі ў розных копіях, выклікаючы рогат, але й задуменьне. Памёр Жэра недзе пасьля 1798 году, пражыўшы за пяцьдзесят гадоў.

Зьявіўся й беларускі драматург, паляк Каятан Марашэўскі, прафэсар рыторыкі й паэтыкі Забельскай Дамініканскай Калегіі ў Падзьвіньні, аўтар Камэдыі, пастаўленай у 1787 годзе ў мясцовым школьным тэатры. Ён добра арыентаваўся ў моўнай сытуацыі ў Беларусі ў канцы XVIII стагодзьдзя. Пішучы на дзьвюх мовах — польскай і беларускай — знакаміта адлюстраваў адметную рысу гэтага двухмоўя, калі палякі беспраблемна разумелі беларусаў, а беларусы — палякаў.

Неблагія беларускія лірычныя вершы складаў Яахім Літавор Храптовіч, які ў сталыя свае гады заняў высокі пост падканцлера Вялікага Княства Літоўскага. Адзін з самых інтэлігентных дзеячаў эпохі, застаўся Храптовіч у нацыянальнай памяці як будаўнік адраджэньня велічы Літвы, яе мысьліцель і дзяржаўны дзеяч, пра якога з сымпатыяй выказваўся сам Вальтэр. Вялікае Княства рушылася да ўздыму — паўставалі мануфактуры й эканоміі, капалі каналы між Прыпяцяй і Нёманам, каб ажывіць міжнародны гандаль на Чорнае мора й Балтыку. Усё рухалася да лепшага: перабудоўваліся гарады, праводзіліся навуковыя й тэхнічныя досьледы, вырастаў на славу Віленскі Ўнівэрсытэт. Мала каму тады прыходзіла ў галаву, што зноў набліжаецца небясьпека, упадак Рэчы Паспалітай і ваенныя кампаніі, ад якіх не бывае дабра. ХІХ стагодзьдзе пачалося для Беларусі чарговымі спусташэньнямі.