7. Самапалянізацыя

Працяглае ўзьдзеяньне старапольскай культуры на старабеларускую паступова выклікала двухмоўе ў бытавых зносінах і ў высокай творчасьці. Паэтам, які больш пісаў па-польску, чым па-беларуску, быў зямляк вядомага Хведара Еўлашоўскага, народжаны ў паднаваградзкіх Пянчанах, Андрэй Рымша. Сябраваў ён з тутэйшымі паэтамі польскае мовы — Янам Казаковічам і Янам Радванам. Заняўшы з часам даволі важныя пасады ў службовай герархіі Вялікага Княства Літоўскага, Рымша прымаў удзел у складаньні трэцяй, найбольш дасканалай, рэдакцыі славутага Статута, устанаўляючы артыкулы якога кіруючыя вярхі намагаліся максымальна захаваць самастойнасьць уласнае дзяржаўнасьці ў рамках Рэчы Паспалітай. Старабеларускае вершаваньне гэтага творцы дайшло да нашых дзён перш за ўсё ў выглядзе эпіграмаў, выслаўляючых выдатныя роды. Герб Хведара Скуміна апяваў ён такімі словамі:

Вер ми, гербов не дають в дому седящому

Але з татарми в полю часто гулящому,

Не з голою рукою, з шаблею острою,

Завжды будучи готов до смертного бою.

Што вартае ўвагі ў спадчыне Андрэя Рымшы, каб лепей ахапіць маштабы, памеры беларуска-польскіх узаемінаў? Відаць, тое, што ў ягоным выпадку стаў вельмі прыкметным працэс пераходу старабеларускіх літаратараў на польскую мову (галоўнае дасягненьне свайго творчага жыцьця, менавіта Дзесяцігадовую аповесьць, даў ён патомным ужо не па-беларуску). Ці гэта была палянізацыя? Асьмельваюся запярэчыць — не! Гэтак званая пальшчызна, калі прыгледзецца да яе ў тагачаснай Літве, зусім не перашкаджала заставацца патрыётам і будаваць дух Айчыны. У гісторыі эўрапейскіх літаратур кішма кішыць ад падобных прыкладаў, таксама і ў палітыцы. Раньняя ангельская паэзія разьвівалася на старафранцускай мове, калі трэба шукаць пераканаўчага параўнаньня. А стваральнік слыннай Прускай Манархіі, Фрыдрых Вялікі, ненавідзеў нямецкую гаворку, кажучы са злосьцяй, што прыдатная яна для гутарак з... канём! А гэта ж быў пэрыяд, у якім неўзабаве зьявіўся гэній Ёган Вольфганг Гётэ, нямецкі рамантызм, што рэвалюцыянізаваў культуру Эўропы. Лацінскія лірыкі ў Польшчы зьніклі ўрэшце таму, што адукацыя перастала быць рэдкасьцю, даступнай нешматлікім выбраньнікам. У Вільні ўнівэрсытэт заснавалі толькі ў 1579 годзе, і то дзякуючы асабістым захадам новага, ужо выбарнага, караля, Стэфана Баторага, які сам выводзіўся з эўрапеізаванай на нямецкі лад Трансыльваніі. Прыгадайма: амаль дзьвесьце зь лішнім гадоў пазьней, чым у Кракаве... З такой асьветнай запозьненасьцю, ці не на чвэрць тысячагодзьдзя, няхутка можна справіцца. Яна лягла цяжкім ценем аж да пачаткаў ХІХ вякоўя, калі віленскі навуковы цэнтар выйшаў у лік вядучых на кантынэньце.

Нельга прамінуць маўчаньнем працу карэннага паляка, які доўгі час жыў у Беларусі, а менавіта Мацея Стрыйкоўскага. Пакінуў ён для нас вершаваную хроніку па гісторыі Вялікага Княства Літоўскага. Пасьля яе напісаў — ужо прозаю — яшчэ адну: Хроніку польскую, літоўскую, жамойцкую і ўсяе Русі, якую надрукаваў у 1582 годзе ў Каралеўцы-Кёнігсбэргу. Набыла яна настолькі шырокую папулярнасьць, што ў наступным, XVII стагодзьдзі гэты твор быў перакладзены на старабеларускую мову.

У радзівілаўскім Нясьвіжы сфармаваўся літаратурны асяродак з удзелам згаданых пісьменьнікаў, які праіснаваў паўвеку; убачым у ім і Данеля Набароўскага, і Салямона Рысінскага, якога назавуць знаўцы самым вялікім песьняром Белай Русі, хоць карыстаўся ён выключна латыняй, але й перакладаў на яе творы са спадчыны Андрэя Рымшы.

Панэгірыкі ўяўляюць сабою спэцыфічную каштоўнасьць як пахвальнае пісаньне, каб спадабацца нейкаму вяльможу. Зьдзіўляе іхнае мноства якраз беларускамоўных, адрасаваных такім магнатам, як Сапегі, Агінскія, Хадкевічы, Валовічы ды іншыя. Характарызуюцца яны вялікай калярытнасьцю, як, дзеля прыкладу, На старожитныи клейноты их милостей княжат Окгинских и их милостей панов Воловичов Мялета Сматрыцкага:

Двоякіи, под гелмом еднаким, клейноты

Знаменитыи ясне выражают цноты

Двох презацных фамілій, в один дом злучоных,

В славе, аж под самое небо вывышоных.

Тут крест старожитного набоженства знаком

И статечнои веры в трафунку вшеляком.

Тут рада, тут ростропность местце свое мает

И як на небе месяц з звездами сіает.

Так ся тых преславныи домов блищат справы

И высоким их станом годныи забавы.

Тут стрелы преважную делность высведчают,

Тут сличныи цнот огород реки поливают,

Которыи вод живых здроем обфитуют

И память з заплатою вечною готуют.

Надзвычай арыгінальна высьпявала літаратура гістарычнае Літвы. Адкрытая на ўсё добрае ды ў пастаянным кантакце са сьветам, квітнела яна ў шматмоўі, але зьяднаная пачуцьцём ліцьвінскасьці. Ніхто зь пішучых па-польску ці па-лацінску не называў сябе палякам. Былі аўтары таксама ўсходнеславянскага пісьмовага выразу — зацятыя ліцьвіны альбо русіны. Мова зьявілася крытэрыем роднасьці, калі ўзьнікла паняцьце нацыянальнасьці, якога тады яшчэ не было; сьвядомасьць вырашала назва дзяржавы, грамадзянінам-падданым якой нараджаўся чалавек. Выразна ілюструе гэта постаць вядомага астранома Мікалая Капэрніка: пачуваўся ён наскрось палякам, хоць ня надта разумеў па-польску, выгадаваны ў нямецкім асяродзьдзі Торуні, а пражыўшы сярод лацінскага духавенства ў неславянскіх гарадох колішняй Варміі, у прыбалтыйскай паласе Рэчы Паспалітай. У тую эпоху на ўсё глядзелася прасьцей.