36. Мяртвота

Калі глядзець на паваенны пэрыяд у беларуска-польскіх палітычных адносінах, то ўсё было быццам мёртвае... Палякам забаранялася заўважаць даваенныя ўсходнія тэрыторыі, а які-колечы голас беларусаў захлынуўся пад маскоўскім ботам. У той магільнай цішыні, створанай камуністамі, цікава прыгледзецца да праграмных пачынаньняў падпольных структураў па абодвух бакох кардону. Польскія адрозьніваліся ад беларускіх ня толькі сваёй шматлікасьцю й лепшай кансьпірацыяй, але й востра палітычным характарам, рашучым антыкамунізмам. У іх не было гаворкі пра тое, што рабіць, каб палякі засталіся палякамі ў нацыянальным значэньні, бо ў Польскай Дзяржаве, хоць і падкамуністычнай, аднак усё было польскае, уключна са школай і паліцыяй. Нікому не прыходзіла ў галаву, што можа прапасьці родная мова, дух народу.

Беларускія ж падпольнікі выглядалі нашмат сьціплей. Заснаваныя ў гадох 1945-1947 Саюз Беларускіх Патрыётаў на Віленшчыне ці арганізацыя „Чайка” ў Слоніме характарызаваліся адсутнасьцю ў іх кадравых правадыроў; дзейнічалі яны па-аматарску наіўна. Маладыя людзі, пераважна вучні старэйшых клясаў і студэнты, клапаціліся не пра ўзброеныя акцыі альбо антысавецкую дывэрсію, але якраз па-філямацку дэбатавалі аб тым, якія дзеяньні прадпрыняць, каб хоць крыху супрацівіцца татальнай русыфікацыі. Сытуацыя была тыпова каляніяльная: амаль усё мясцовае й вышэйшае начальства было прывезенае з Расеі. Саветы не давяралі нават тутэйшым актывістам з былое Кампартыі Заходняй Беларусі, большасьць якіх, зрэшты, была вывезеная на „белыя мядзьведзі”. Але ж і пасьля, ужо ў сямідзесятыя гады, з кожных чатырох намэнклятурных начальнікаў трох аказваліся расейскімі. Такія асаблівасьці навейвалі палітыканцкае надвор’е ў Беларусі, асабліва ў яе заходніх акругах, пашыраючы паўсюдны недавер да Польшчы, як краіны загледжанай на Захад, нягледзячы на ейную чырвонасьцяжнасьць. У драматычным становішчы апынулася польская нацыянальная меншасьць, пазбаўленая прынамсі сымбалічных магчымасьцяў на ўласнае духоўнае жыцьцё (акрамя лічаных касьцёлаў).

Здавалася, што фінал у сужыцьці двух братніх народаў будзе такім: беларусы ўвогуле зьнікнуць зь гістарычнай арэны, пераўтворацца ў нейкі падгатунак расейцаў, а палякі змарнеюць да пэрыфэрыйнай народнасьці на абсягах непераможнае імпэрыі. Гэтакі лёс тым болей бачыўся рэальным, бо не відаць было дабрабыту, а беднаму, як вядома, нацыянальны гонар ня ёсць нечым важным (яго думкі заняты тым, як наесьціся й мець у чым зіму прахадзіць).

Беларусаў душылі бальшавікі ня горш за гітлераўцаў. На Гарадзеншчыне яшчэ жывуць сьведкі савецкіх аблаваў на вялікія вёскі, у якіх энкавэдысты лавілі хлопцаў і дзяўчат дзеля гэтак званых камсамольскіх пуцёвак на новабудоўлі ў Сыбіры, што нагадвала колішнія паляваньні гандляроў рабамі ў афрыканскіх інтэртэрыторыях. Нацыю пазбаўлялі маладога ды інтэлігентнага элемэнту, зводзячы яе маральны ўзровень да выканаўчай адукаванасьці. Гітлераўцу быў патрэбны беларускі нявольнік, які разумеў бы нямецкую каманду ды ўмеў бы лічыць да аднае тысячы. Камуніст жа, змагаючыся гэтаксама з цэлым сьветам, павысіў запатрабаваньні да інжынернасьці, але такое, каб той інжынер, акрамя вузкай спэцыяльнасьці, у іншых праблемах быцьця ўяўляў сабою дэбіла. Месца вынішчанай інтэлігенцыі, якая ўмела незалежна думаць і разумець сьвет ды служыць узорам народу, было запоўнена дыплямантамі з душамі функцыянераў, фактычна, вышкаленымі чыноўнікамі. Яны смачна елі й прыгожа апраналіся ды вялі сябе па-сабачы верна, як у прымаўцы часоў паншчыны: „Мая справа — паеў і ў хлеў”.

У сталінскай лядоўні нішто жывое, як толькі мёртва-афіцыйнае, не магло прабіцца на паверхню. Але ў пасьлясталінскую замаразь, папярэджаную хрушчоўскай адлігаю, сёе-тое, больш-менш людзкое, адбывалася ва ўзаемных кантактах, напрыклад, згаданыя пераклады твораў, тэатральныя спэктаклі, гасьцінныя прыезды пісьменьнікаў зь Беларусі (між іншым, Янкі Брыля, Піліпа Пестрака, Пятра Глебкі). У шасьцідзесятых гадох сфармавалася група польскіх перакладчыкаў беларускай літаратуры, значэньне якой у тую ненармальную эпоху проста немагчыма перабольшыць. Выбар аўтараў і твораў, натуральна, не вынікаў выключна зь літаратурных густаў; хочаш-ня хочаш, выяўлялася тут і шырэйшая грамадзка-палітычная прыхільнасьць. Здарылася дагэтуль нечуванае ў адносінах польскіх элітаў да беларускіх. Карыстаючыся фактам узмоцненага агляду польскай кніжнай прадукцыі ў заходнеэўрапейскіх інтэлектуальных колах з прычыны параўнаўчай лібэральнасьці ўладаў самой Польшчы, выдатная беларуская літаратурная творчасьць досыць хутка стала вядомай у сьвеце; ня столькі цераз Маскву, колькі праз Варшаву якраз. Дайшло перадусім да адкрыцьця вялікага таленту Васіля Быкава, чарговыя творы якога перакладаліся ў варшаўскіх выдавецтвах амаль што пажарным парадкам! Аб’явіўся замежнаму чытачу й незабыўны Ўладзімір Караткевіч, і поўны беларускай годнасьці Янка Брыль.

Беларусь, выцертая з палітычнай мапы як дзяржава, мацавалася ў міжнароднай сьвядомасьці як арыгінальная й жывучая культура. А пра культуру даўно сказана, што яна заўсёды перамагае, які б ня выпаў на яе долю чорны лёс. Нейк дзіўна сёньня канстатаваць, што Беларусь прывялі да незалежнасьці ня ўзброеныя па зубы батальёны й дывізіі, але кніга, быццам у адной біблейскай мудрасьці, якая кажа: „Спачатку было Слова”.