15. „Мяцеж”

Беларускія парадоксы прынялі цяжка растлумачальныя, пакручастыя формы акалечанага дрэва ад таго гістарычнага моманту, калі гэты ўсходнеславянскі народ узьяднаўся ў адной дзяржаве з заходнеславянскімі палякамі. Усход перакрыжаваўся з Захадам, утвараючы новую якасьць, над якою па сёньняшні дзень ламаюць сабе галовы вучоныя мужы. Цікавы й загадкавы вынік сымбіёзу культураў, мэнталітэтаў, шляхоў зь мінулага. Ад заняпаду старажытнабеларускай Літвы, якая ахоплівала й неславянскія тэрыторыі ў Прыбалтыцы, да ўзьнікненьня асобнае Беларусі прамінуў век „з гакам”. Страта дзяржаўнасьці, відаць, ня толькі замарудзіла фармаваньне нацыянальнай сьвядомасьці ў народзе, але й зьмяніла грамадзкую базу яе — эліта канчаткова паддалася палянізацыі ў час інтэнсыўнага пашырэньня асьветы пад эгідаю Віленскага Ўнівэрсытэту пры імпэратары Аляксандры І. Шляхоцкая моладзь масава пайшла ў школы, апранулася ў гімназійныя альбо студэнцкія мундзіры. Ян Чачот, з тыповым яму сэнтымэнтальным жалем, прыгадваў, што толькі старыя любяць пагутарыць па-свойму, з чаго кпяць іхныя дочкі й сыны. Гэта добра вядомы нам і цяпер мэханізм асыміляцыі, адыходу гэтым разам сялянскіх дзяцей ад роднай мовы, што пагражае наогул сьмерцю беларускай нацыі... Назіраючы за сёньняшнім працэсам зьмяншэньня колькасьці беларусаў, можна зразумець, адчуць настроі ды атмасфэру ў памешчыцкіх дворыках — адбывалася ў іх дакладна тое самае: дэградацыя беларушчыны, адсоўваньне яе ў непатрэбшчыну. Маладым, зь ціхай згоды бацькоў, самым важным было, каб матэрыяльна забясьпечыць патомства. А дух — ня хлеб, не наясіся ім. Ідэя аднаўленьня самастойнай Літвы ў саюзе з Польшчаю апошні раз мільганула ў Студзеньскае паўстаньне, у народніцкай ідэалёгіі тайнага дыктатара Кастуся Каліноўскага, ягонай кіраўнічай групы. Выкрываючы ашуканскі характар ліквідацыі царскім урадам паншчыны, выступаючы за тое, каб селянін атрымаў разам з асабістай свабодаю таксама й зямельны надзел бяз выкупу ў пана свайго, каліноўшчыкам удалося крыху прыцягнуць да бунту вясковы элемэнт. Таму славуты „мяцеж” у нашай старонцы грымеў даўжэй і з большым размахам, чым у самой Польшчы, дзе падалася ў лес выключна шляхта й блізкая ёй гарадзкая інтэлігенцыя, ставячы галоўнай мэтай адваяваньне колішняе Рэчы Паспалітай. Паншчынны мужык, натуральна, ня верыў людзям з двароў, нават і беларускамоўнай прапагандзе ў падпольнай газэтцы пад назваю „Мужыцкая Праўда”, друкаванай штабам Каліноўскага. Паўстаньне захліснулася, як панскае, а не ўсенароднае. Прынесла яно ўсё ж некаторую лібэралізацыю ў сацыяльнай палітыцы царызму ў беларускіх ды польскіх губэрнях. У выніку тых жа рэпрэсіяў стварыла нечуваную раней сытуацыю: беларус перастаў лічыцца своеасаблівым гатункам паляка; афіцыйныя агітатары ўгаворвалі яму нешта адваротнае — што ён спакон вякоў уяўляе сабою заходнюю разнастайнасьць расейскае народнасьці. Паміж Масквою й Варшаваю разгарэлася барацьба за ягоную, вызваленую ад прымусу бізуна, душу. Месца адступаючых польскіх уплываў, адміністрацыйна адштурхоўваных назад, займалі расейскія душаловы, што не магло не закончыцца нейкім трэцім самаўсьведамленьнем. За дзесяць гадоў да нелегальнага зьяўленьня першых кніжак Францішка Багушэвіча, але ў тыя ж дзесяць гадоў пасьля павешаньня сатрапамі ў Вільні згаданага Кастуся Каліноўскага даходзіць да пачатковых фармулёвак менавіта беларускага нацыянальнага руху, да арганізацыі Беларускай партыі ў рамках слыннай тады „Народнай Волі”, напісаньня й апублікаваньня праграмы ўстанаўленьня Беларускага Народу й яго Дзяржавы на пераломе сямідзесятых й васьмідзесятых гадоў ХІХ стагодзьдзя, трыццаць гадоў ад скананьня Яна Чачота, але яшчэ пры жыцьці Вінцука Дуніна-Марцінкевіча, пра якога ведаў згаданы ўжо іншы пясьняр, Аляксандар Рыпінскі.

Неблагі паэт, аўтар надрукаванай у Лёндане ў 1853 годзе беларускай рамантычнай баляды Нячысьцік, зацікавіў нас найперш менавіта спробаю скласьці даведнік літаратуры Белай Русі. І зноў мусім зважаць, каб не дапусьціць непаразуменьня ў трактоўцы Рыпінскага. Гэты віцебскі шляхціч глядзеў на Беларусь як на правінцыю Польшчы, а на беларускую мову — як на дыялект польскай. Яму й ня сьнілася, што ў наступнае стагодзьдзе палічаць яго пісьменьнікам новага народу! Гэта ня ёсьць спэцыфіка толькі нашая; зусім гэтаксама, напрыклад, зь першапачаткамі сучаснай летувіскай пісьмовасьці, у якой знакаміты ўзор паэзіі пакінуў пасьля сябе жмудзінскі паляк Антон Бараноўскі (званы Антанас Баранаўскас). Так і ў латышоў, і ў фінаў, ці — у рэшце рэшт — і ў саміх расейцаў, якім смак літаратурнай творчасьці прышчапіў Сімяон Полацкі, іначай: Самуіл Пятроўскі-Cітняновіч.

У 1883 годзе, закапаўшыся ў маёнтку Строганы, Аляксандар Рыпінскі так пісаў пра свае пляны гісторыка-краёвай літаратуры: „Вось алфавітны сьпісак гэтых польскіх пісьменьнікаў, якія — альбо нарадзіліся на Белай Русі, або таксама пісалі пра яе на абедзьвюх мовах нашай правінцыі, як польскай, так і русінскай...” Далічыўся ён 55 прозьвішчаў, у іх ліку й Францішка Скарыны ці царкоўнага прапаведніка Сьцяпана Зізанія, але, на дзіва, не знаходзім у тым пераліку ні Адама Міцкевіча, ні Яна Чачота...

Польска-беларускія пісьменьнікі, што зьявіліся ў эпоху рамантызму ды ў час паўстаньняў, спачуваючы селяніну, ачалавечваючы яго, заснавалі фундамэнт пад непрадчуваную імі яшчэ Беларусь: надалі яе мове мастацкі бляск, падрыхтавалі грунт пад культурны росквіт, які завяршыўся фармаваньнем нацыі й дзяржавы. Такое аб’ектыўнае значэньне іх, здавалася б, малаважнай у тыя гады працы. Гэта свайго роду іронія лёсу: запрацавалі яны на прапажу панства, а думалі ж пра гармонію паміж палацамі й курнымі хатамі.