9. Катастрофа

9. Катастрофа

Няма патрэбы асабліва прыгадваць тую праўду, што XVII стагодзьдзе прынесла Вялікаму Княству Літоўскаму страшэнную катастрофу, зь якой яно ніколі не паднялося. Швэдзкая акупацыя не была такой грабежніцкай, як маскоўская. У культуры закончылася ўсё поўным заняпадам: былі разагнаныя школы, спаленыя бібліятэкі, зруйнаваныя друкарні, узятыя ў палон і вывезеныя майстры ды вучоныя. У 1686 годзе Рэч Паспалітая падпісала з Масквою гэтак званы Вечны мір, цана якога аказалася высокая (між іншым, давялося адрачыся ад Смаленшчыны й паўночнае паласы Белай Русі, ня кажучы ўжо пра падзел Украіны й перадачу Кіева). Непараўнальна менш было разрабаванае Каралеўства Польскае, па якім прайшоўся толькі адзін акупант, і пры тым не такі дзікі. У асноўным захавала яно свой цывілізацыйны патэнцыял і магло памагаць сфэдэралізаванай зь ім Літве ў адбудове гаспадаркі ды адміністрацыі. Гэта фактычна й завяршыла вядомую нам палянізацыю баярскага народу (сялянскі элемэнт не лічыўся як нешта важнае). Нельга забываць і пра яшчэ адзін істотны фактар згаданага працэсу: царскія дыпляматы ў перамовах дамагліся запісу ў трактаце наконт заступніцтва Масквы за праваслаўнымі ў Рэчы Паспалітай, што на практыцы ўчыніла зь іх падазроную ў дзяржаўнай неляяльнасьці стыхію. У такім псыхалягічна-палітычным становішчы грамадзянскі давер і кар’ера гарантаваліся, як няцяжка здагадацца, выключна дзеячам каталіцкага веравызнаньня, нават не вуніятам. Царква была пераўтвораная ў інструмэнт інтрыгаў і дывэрсіяў супроць Варшавы, што не магло не давесьці да хуткае яе дэградацыі ў жыцьці Рэчы Паспалітай, як сілы, за якою стаіць варожая дзяржава. Ня дзіва, што неўзабаве зьніклі апошнія праваслаўныя роды вяльможаў: выратоўваючы свае пазыцыі, яны перахрышчваліся.

Маскоўская палітыка ня раз заб’е цьвік у труну беларускай культуры.

Акрамя міту пра крамлёўскіх вызваліцеляў ды абаронцаў — ёсьць і ня меней зьедлівая мана, зь якою нялёгка змагацца, бо даўняя яна, звыкліся мы зь ёю проста ад калыскі. На ўвазе маецца славутая пастанова Варшаўскага сойму аб пераводзе — галоўным чынам — судовага справаводзтва ў Літве на польскую мову, што было вырашана ў 1696 годзе. Расейская прапаганда й частка служачых ёй вучоных інтэрпрэтавалі гэта як акт ліквідацыі пад прымусам старабеларускай пісьмовай мовы, дадаючы да гэтага й намёкі на нейкія карныя санкцыі за карыстаньне ёю ў публічным ужытку... Можна на гэта адказаць прымаўкаю нашых продкаў: Ня вер каню ў дарозе, а маскалю ў хаце. Праўда выглядала ня вельмі сэнсацыйна: калі сто гадоў назад у канцылярыі Льва Сапегі ўсяго кожны шосты дакумэнт складваўся па-польску альбо на латыні, дык цяпер, пад канец шалёнага XVII веку, цяжка было знайсьці й пісара, які б добра здолеў фармуляваць акты на старабеларускай мове. У 1696 годзе не было забароны беларушчыны, быў толькі сьцьверджаны сапраўдны стан яе ўжо мінімальнага распаўсюджаньня, разуменьня службовымі людзьмі, сярод якіх нямала наехала запрошаных з Польшчы. Памятайма: Літва страціла палову насельніцтва

Гінула старажытная Літва, а праз стагодзьдзе потым прапала й Польшча. У эпоху ўпадку старабеларускае дзяржаўнасьці кідаюцца ў вочы прынамсі два капітальныя парадоксы. Першы зь іх — гэта заціханьне культурнай мовы народу якраз у пару, калі дасягнула яна свайго росквіту, стабілізацыі ў граматычных правілах. Характэрнае тое, што перастала прыбываць у ёй палянізмаў. Мова, абапершыся на сваю ўнутраную сілу, сталася выказьнікам духа айчыны. Для прыкладу кажучы, ідэнтычны лёс спаткаў і братнюю нам чэскую мову, хоць значна раней разьвітую, але заняпаўшую аж да народнага забыцьця пасьля пераможнае нямецкае інвазіі ў выніку мілітарнае катастрофы Чэхіі пад Белаю Гарою ў 1620 годзе.

Як чалавека нельга трактаваць у адарванасьці ад хлеба, гэтак і культура абсалютна залежная менавіта ад эканомікі й палітыкі. Марысенька, француская жонка караля Яна Сабескага, любіла беларускія песьні, асабліва любоўныя, якія пасылала яму ўсьлед пад Вену ў час вайны з туркамі, але гэта зусім не было раўназначнае з падтрымкай аўтарытэту русінскага выслоўя. Таму варта прыгадаць урэшце й пра другі з зазначаных парадоксаў часу — палянізацыя не вяла да польскае сьвядомасьці, як францушчына сёньняшняга бэльгійца не перарабляе яго ў француза, альбо ангельшчына не перашкаджае ірляндцу заставацца сабою. У швэдзкі „патоп” Радзівілы, якія не валодалі беларускай мовай, спрабавалі адарваць Вялікае Княства Літоўскае ад Польскага Каралеўства ды прабіцца ў поўную незалежнасьць у партнэрскім саюзе з Стакгольмам. Праз паўвеку пасьля, у 1700 годзе паўторыць акцыю патомак Сапегаў. У бітве пад Алькенікамі супрацьстаўныя сабе арміі крычалі ў атаку па-польску, хоць адна зь іх білася за выхад Літвы з фэдэрацыі. Нам, людзям зь пералому ХХ-ХХІ стагодзьдзяў, няпроста гэта ўцяміць, але хопіць паслужыцца актуальным прыкладам беларускіх патрыётаў у Менску, якія часта зьяўляюцца расейскамоўнымі.

У XVIIІ стагодзьдзе культурная Беларусь увайшла як польскамоўная. Немалая гэта праблема для гісторыкаў: ці да нашай нацыянальнай літаратуры належыць толькі тое, што было напісанае па-беларуску?

Цяпер, калі маем сваю беларускую дзяржаву, прызнаную цэлым сьветам, гэтае й падобныя пытаньні можам ставіць безь ніякіх комплексаў ці боязі загубіцца між народамі.