16. Эпізоднасьць

Новабеларуская літаратура фармавалася доўга, як і сама нацыя. Прабівалася да жыцьця, бы тая расьлінка паміж плітамі тратуара, таптаная магутнымі суседзямі. У працэсе яе разьвіцьця, запачаткаванага на схіле Рэчы Паспалітай, якое дасягнула апагею ажно ў сьвітанак дваццацівечча, назіраем выключна неспрыяльныя акалічнасьці. На працягу ўсяго XIX стагодзьдзя не дайшло ў ёй да ўзьнікненьня творчага асяродзьдзя: аўтары адзін пра аднаго, пераважна, нічога ня ведалі й ня чулі. Праўда, засноўваліся час ад часу пісьменьніцкія сябрыны, як згаданыя філяматы ў Віленскім Унівэрсытэце альбо літаратурны салён у пяцідзесятых гадох вядомага гісторыка, публіцыста й грамадзкага дзеяча Адама Кіркора. Мелі яны аднак польскі характар. Беларускамоўнае пісьменства ў іх трактавалася як нешта пабочнае, на мяжы этнаграфізму. Не было й гутаркі пра арганізаваньне часопіса на беларускай мове, які з часам мог бы пераўтварыцца ў нацыянальны ворган, гуртуючы актыўныя сілы Беларусі, як зрабіла гэта „Наша Ніва” пасьля рэвалюцыйнага 1905 году. Не выходзілі кніжкі, хаця б спарадычна, акрамя пару Багушэвічавых у апошняе дзесяцігодзьдзе, тайна надрукаваных за мяжою й распаўсюджаных падпольнымі арганізацыямі сацыялістаў. Беларускія творы знаходзім распыленымі па ўсякіх альманахах, газэтных і пэрыядычных выданьнях, зборніках дасьледнікаў народнай культуры. Кваліфікаваліся яны часьцей за ўсё не як праява абуджэньня новага народу — ілюстравалася імі паспалітае жыцьцё ў Белай Русі, безнадзейнасьць сялянскага быту. Мова наша іншы раз выкарыстоўвалася ў інтарэсах палітычнай прапаганды, варшаўскай альбо маскоўскай, але ніколі як сродак барацьбы за ўласнае незалежнае жыцьцё беларуса. Спрабаваў, праўда, ступіць на гэты шлях Кастусь Каліноўскі ў імгненьне Студзеньскага паўстаньня.

Больш-менш эпізоднасьць беларускай літаратурнай творчасьці амаль ва ўсіх тагачасных пісьменьнікаў мае сваю галоўную прычыну — у польскай, а пазьней і ў расейскай укаранелай культурнасьці грамадзкай ды інтэлектуальнай эліты, па?за якою прасьціралася сапраўдная глухамань непісьменнасьці, сярэдневяковай цемнаты. Мужык і местачковы заморанік ня ўмелі чытаць. Калі Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч узяўся перакладаць і выдаваць па-беларуску папулярную паэму Міцкевіча Пан Тадэвуш, інтэлігентная публіка жартавала зь яго, што даволі будзе ёй тыражу дзесяці экзэмпляраў, бо толькі чалавек захацела б прачытаць слынную кнігу, перавернутую ў мужыцкую мову... Усё забіваў комплекс горшасьці, які ў Беларусі стаўся нацыянальнай рысай характару, тыпова каляніяльным пачуцьцём, свайго роду белым негрыцянствам.

Тым часам быў у двары Вухвішчы каля Полацку дзіўны эканом-цівун, які пісаў такія вершы, як Грошы і праца, Саўсім не тое, што было, Панскае ігрышча і таму падобныя. Называўся ён Фэлікс Тапчэўскі й хаваўся пад псэўданімам Хвэлька з Рукшэніц. Нідзе не друкаваў іх, чытаў перад зборышчамі як не свае; падабаліся люду, паўтаралі іх з хаты ў хату. Пражыў Тапчэўскі за шэсьцьдзесят, памёр у гады зьяўленьня першых кніжыцаў Багушэвіча, але, ці пабачыў ён іх — наўрад. Па сваёй натуры быў гумарыстам, любіў сялянскі камізм, высьмейваў шляхту, што ня значыць, каб пачуваўся беларусам. Быў паэт — няма паэта. Што па ім сёньня нам засталося? Некалькі тэкстаў, уцалелых дзякуючы Браніславу Эпімах-Шыпілу, земляку Тапчэўскага з тае ж Полаччыны, але й найпершаму беларускаму інтэлігенту, які дадумаўся скласьці рукапісную Беларускую хрэстаматыю, прысьвяціўшы ёй паўжыцьця, ды яшчэ ініцыяваўшы зачаткі нацыянальнага руху (небанальная постаць у нашай гісторыі, якой прысьвячаецца больш месца крыху далей).

Калі Фэлікс Тапчэўскі зьбіраўся стаць вучнем дваранскага вучылішча ў Лепелі, хадзіў па руках, таксама ананімны, верш Там блізка Пінска, прасякнуты гневам на паншчынныя парадкі. Падобнай пісаніны тады хапала, але гэтая якраз картка адрозьнівалася сваёй няпольскай і нерасейскай моваю. Вельмі магчыма, што Фэлікс трымаў яе перад вачыма... Аўтара мы сёньня ведаем напэўна, называўся: Францішак Савіч і паходзіў з таго ж Палесься, зь вёскі Вяляцічы. Яго нядоўгае, трыццацігадовае жыцьцё прыгоднае на сэнсацыйны кінафільм. Гэты прадаўжальнік ідэяў дэкабрыстаў наладжваў рэвалюцыянерскую нелегальшчыну, выкручваўся ў паліцэйскім сьледзтве. Высланы ў салдаты на Каўказ, уцёк адтуль і ўчыніў тое другі раз, насядзеўшыся ў турме, ды быў паўторна аддадзены на вайсковую службу ў мікалаеўскіх ротах. Маючы мэдыка-хірургічную адукацыю, закансьпіраваўся на Ўкраіне ў ролі доктара ў Бэрдычоўскай правінцыі, дзе й памёр бяз часу ды без пары. Адораны талентам змагара, пакінуў добрую памяць у палітычнай гісторыі Польшчы й Расеі, ды некалькі вершаў у абарону даведзенага да быдлячасьці халопа Белай Русі. Лёс пашкадаваў Францішку Савічу прычакаць шумнае Вясны Народаў у Эўропе 1848 году.

Мала больш за яго пабыў на гэтым сьвеце іншы Савіч, Вайніслаў Савіч-Заблоцкі, князёўскага роду з боку маці Станіславы Святаполк-Мірскай. Таксама заблытаны ў палітыку з галавою, вырас усё ж на пісьменьніка аж чатырох моваў: польскай, беларускай, францускай і нямецкай. У 1873 годзе даслаў ён у часопіс „Вестник Европы” тры свае беларускія вершы: З чужбіны, У роднай зямлі і Да перапёлкі. Прыдумаў сабе характэрныя псэўданімы: Граф Суліма з Белай Русі (гэта па бацьку зь гербам Суліма), і яшчэ адзін — Грамадзянін з Белай Русі. Вяртаючыся з эміграцыі ў Бэльгіі, дэкляраваў перад расейскімі ўладамі ня толькі поўную ідэнтыфікацыю зь імі, але й адрачэньне ад каталіцкага веравызнаньня, пераход на праваслаўе, што называў прызнаньнем веры даўніх продкаў. Вось так: адны глядзелі на Беларусь як на частку Польшчы, а другія ўважалі яе за Расею. Але ўжо нядоўга так мела быць.