3. Рэнэсанс

Эўропа ў XVІ стагодзьдзі займала тэрыторыю толькі да ўсходніх рубяжоў тагачаснае Рэчы Паспалітае. Прыйшоўшы ад яе ў Беларусь адраджэнскі культурны рух, званы Рэнэсансам, ажывіў сьвецкую думку, прыдаючы ёй — нечуваны ад антычных часоў — размах. Дамінуючы рэлігійны сьветапогляд аднак настолькі быў укаранелым у паўсюднай сьвядомасьці, што славуты астраном Мікалай Капэрнік адважыўся апублікаваць друкам свае адкрыцьці толькі ў апошнія месяцы перад сьмерцю, у 1543 годзе (шэсьць кніг пад агульным загалоўкам Пра абарачэньне нябесных цел). За доказы, што Зямля круціцца вакол Сонца, пагражала пакутлівая канчына ў агнішчы, шчодра раскладзеным фанатыкамі са Сьвятое Інквізыцыі. Так загінула потым шмат прыхільнікаў ягонае тэорыі, і то ня ў цёмных барбарскіх краінах, але ў самой Італіі.

Старабеларуская культура ў пачатковай фазе яскрава праявілася якраз не ў дакладных навуках, але ў літаратуры ды заканадаўстве. Адной з галоўных прычынаў такога становішча была адсутнасьць уласнага навуковага цэнтру, унівэрсытэцкага асяродка, які заснуюць езуіты ў Вільні праз паўвеку пасьля. У Польшчы, у Кракаве, існаваў унівэрсытэт ад другое паловы XІV стагодзьдзя, можна сказаць — на дзесяткі гадоў раней. Дзякуючы яму зьявіліся ў нас Францішак Скарына й Мікола Гусоўскі. Вялікі талент гэтых людзей не знайшоў бы росквіту ў паўінтэлігенцкіх умовах элітарных колаў у Вялікім Княстве Літоўскім.

Скарына й Гусоўскі мелі ўжо за сабою самыя значныя дасягненьні свайго жыцьця, калі ў 1529 годзе было закончана складаньне першага Статуту Вялікага Княства Літоўскага, збору законаў фэадальнага права, сфармуляванага ў блізу трохсот артыкулах. Адразу, бо ў наступным годзе, быў ён перакладзены са старабеларускае мовы на лацінскую, а неўзабаве й на польскую. Як трэба разумець гэткую папулярнасьць? А так, што беларусы аказаліся першапраходцамі ў юрыдычным упарадкаваньні грамадзкага й дзяржаўнага жыцьця. Добрым прыкладам пакарысталіся зразу палякі, а за імі й іншыя народы.

Разам з цывілізацыйным і культурным прагрэсам у старой Беларусі ўзьнікалі новыя запатрабаваньні на юрысдыкцыю. І так, у 1566 годзе быў апрацаваны другі Статут Вялікага Княства Літоўскага, пашыраны да 367 артыкулаў, зьмешчаных у 14 разьдзелах. Адлюстроўвалі яны грамадзка-палітычныя зьмены, што адбыліся на працягу амаль сарака гадоў ад моманту першай кадыфікацыі. Замацаваны ў іх адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел і судовая сыстэма. Назіралася выразная тэндэнцыя да ўстанаўленьня нормаў пісанага права, замест пераважаючага звычаёвага. Адгэтуль бралася наважытнасьць у трактоўцы міжчалавечых адносінаў, месца адзінкі ў супольнасьці, рэляцыяў паміж народам і ягонай уладаю. Захавалася аж 27 сьпісаў гэтага Статута, таксама ў іншамоўных перакладах. Можна задумоўвацца над тым, як гэта сталася, што ніхто не апярэдзіў старабеларусаў у выпрацоўцы прававых нарматываў...? Зусім фантастычная кар’ера на эўрапейскім кантынэнце спаткала чарговую рэдакцыю Статута, трэцюю, зноў моцна пашыраную, і гэтым разам надрукаваную. Прадмову да яго напісаў сам канцлер Леў Сапега, а адбіткі рабіліся ў вядомай віленскай друкарні Мамонічаў. Паслужыў ён узорам для нямецкіх праваскладальнікаў, а ў Расеі — пры цары Аляксандры І — і для расейскіх. Цікава, што хоць Вялікае Княства Літоўскае даўно прапала, Статут гэты заставаўся дзейсным у судох Віцебшчыны й Магілёўшчыны да 1831 году, а ў Віленскай, Гарадзенскай і Менскай губэрнях аж да 1840, гэта значыць, больш за 250 гадоў! Пад панаваньнем маскоўскіх імпэратараў ахоўваў ён такім чынам нашых прадзедаў ад драпежных указаў. Забараняў перасьледы за супраціўнае веравызнаньне, прыкладам кажучы, альбо перадачу вольнай людзіны ў няволю, ці бяскарнае забіваньне паншчыннага мужыка шляхцічам; прадугледжваў крымінальную кару за парушэньне асабістае годнасьці, што здавалася дзіўным мікалаеўскім адміністратарам паняволенага Беларускага Краю, таму й пастараліся яны вывесьці з практыкі гэты акт. Знамянальнае, што супала гэта з пачаткам русыфікацыйнае палітыкі ў Беларусі — у тым жа саракавым годзе ХІХ стагодзьдзя, у апагей мікалаеўшчыны, было забаронена публічнае ўжываньне беларускае мовы, а нават і самое назвы Беларусь, ды была апавешчана барацьба супроць іншавернікаў. Калянізацыя нашых земляў выявілася яшчэ і ў тым, што адміністрацыя была ачышчана ад тутэйшых службоўцаў, перададзена цалкам у рукі прыежджых з глыбіні расейскіх правінцыяў; даходзіла да таго, што царкоўныя прыходы былі пазбаўленыя мясцовых, нярэдка заслужаных, сьвятароў, пасады якіх займалі расейцы.