13. Патрыятызм

Яшчэ й цяпер гісторыкі літаратуры лічаць, што першым сьвядома беларускім пісьменьнікам новага часу быў Францішак Багушэвіч. Быў ён нацыянальным патрыётам, заклікаў да адраджэньня Беларусі. Але гэта, аказваецца, далёка ня так, не яго трэба лічыць бацькам нашага патрыятызму, а Яна Чачота, сябра Адама Міцкевіча.

Вучоныя адкрываюць невядомыя дагэтуль матэрыялы, распыленыя па ўсім сьвеце, якія інакш асьвятляюць беларускае XIX стагодзьдзе. Яно не было аж настолькі сумна ніякаватым, як нам здаецца. Ведаем ужо: беларуская ідэя ўзьнікла ў напалеонаўскія войны, і трэба зьвязваць яе зь дзейнасьцю групы гэтак званых паповічаў: Міхайлы Баброўскага, Ігната Даніловіча й іншых. Сфармавалася яна вакол Супраскага манастыра й навукова грунтавалася на прафэсарскіх катэдрах Віленскага Ўніверсытэту. Гонар выяўленьня яе ды вопісу належыць Алегу Латышонку, маладому дасьледніку й лідэру Беларускага Дэмакратычнага Аб’яднаньня ў Польшчы.

Ян Чачот нарадзіўся, калі Рэч Паслалітая зьнікла з палітычнай мапы Эўропы. Вялікае Княства Літоўскае анэктавала Расейская Імпэрыя. Як і Адам Міцкевіч, якому быў ён амаль равесьнікам, паходзіў з тае ж Наваградчыны — рэгіёну ў культуры Беларусі надта знамянальнага, унікальна багатага талентамі. Чачоту, які быў зь беднага роду засьцянковай шляхты ў вёсцы Малюшычы, не пашанцавала ў жыцьці. Ня меў ён за што скончыць навукі ў унівэрсытэце, а стаўшы адным з арганізатараў тайных студэнцкіх Таварыстваў Філяматаў і Філярэтаў, пасьля іх выкрыцьця паліцыяй трапіў пад следзтва ды ў ссылку на Ўрал. Слабое здароўе ня вытрымала расейскае катаргі — Чачот захварэў сухотамі, якія й зьвялі яго без пары з гэтага сьвету на пяцьдзесят першым годзе жыцьця. Вярнуўся ён на радзіму слабым і заўчасна састарэлым чалавекам.

Ягоны сардэчны сябар, Адам Міцкевіч, жыў тады ў Францыі ды Швэйцарыі, пісаў свайго Пана Тадэвуша й рабіў цывільную кар’еру, не наракаючы на хлеб.

Як трэба глядзець на спадчыну, якую пакінуў Ян Чачот? Перш за ўсё ён фальклярыст: зьбіраў народныя песьні. Але паўстае пытаньне: навошта перакладаў іх на польскую мову? Ці толькі для выгады па-польску выхаваных чытачоў зборнікаў? Чачот пісаў таксама ўласныя вершы. Найчасьцей таксама на польскай мове, як і іншыя паэты тагачаснай зямлі беларускай. Аднак нямала стварыў ён іх і па-беларуску альбо па-крывіцку (паводле ягонага тэрміну). Разгадку польска-беларускага парадоксу ў асобе Яна Чачота знаходзім у ягоных прадмовах да кніжак з тымі песьнямі з?над Нёмана й Дзьвіны. Упершыню гэта ён апублікаваў у папулярнай форме навуковую характарыстыку некаторых асаблівасьцяў нашай мовы, надаўшы ёй надзвычай арыгінальнае ды гістарычна абгрунтаванае імя, назву — крывіцкай, якая потым бытавала ў нацыянальнай сьвядомасьці, але канчаткова не прынялася, уступіўшы больш пашыранай беларускасьці, нэўтральнай плямёнам, што ўтварылі беларускі народ: трохадзіным — крывічам, дрыгавічам, радзімічам.

Дзякуючы публікацыям Яна Чачота пачалося паглыбленае разуменьне ў грамадзтве асобнасьці тутэйшае гутаркі, адрознай ад расейскай, украінскай і польскай, ды яе багатай мінуўшчыны ў былой Літве. Разам з гэтым ён аднак ня верыў у ейную рэальную будучыню, здольнасьць выйсьці ў роўныя сярод роўных. Успрымаў яе як безнадзейна занядбаную, неразьвітую, засушаную ў прымітывізьме, хоць і жывую ў штодзённым побыце, нават у вялікашляхоцкіх дварах. У далейшым цывілізацыйным руху наперад яна саступіць месца польскай — цьвердзіў Чачот, і шкада будзе, калі не застанецца па ёй сьледу, бо гэта вартая сьвятой памяці традыцыя... Перажываючы за лёс роднай зямлі, але й Польшчы, лічачы сябе крывічом, але й палякам, ён таму менавіта рабіў пераклады, каб выратаваць прынамсі крыху роднага дзеля незабыўнага гонару будучых пакаленьняў унукаў і праўнукаў, якім ужо няўцям будзе нешта выслухаць аўтахтоннае...

Дык дзе ж тут супярэчнасьць з Францішкам Багушэвічам? Ён змагаўся, а не — як Ян Чачот — плакаў над прапажаю роднага. Багушэвіч заклікаў цьвёрда не пакідаць мовы беларускай?!... Нельга забываць, што Ян Чачот жыў і дзейнічаў у эпоху зусім непадобную да тае, у якую зьявіўся менавіта Францішак Багушэвіч. Бязьлітасная паншчына працягвалася яшчэ пятнаццаць гадоў пасьля ціхае сьмерці Чачота. Селянін не трактаваўся як чалавек, ня кажучы ўжо пра яго грамадзянства: жыў у голадзе, холадзе ды ў трантах, у брудзе ды ў курнай хаце, мала адрознай ад хлява. Народам, нацыяй была тады толькі шляхта, а ўся яна ганарылася польскасьцю. Чачот невыпадкова параўноўвае сытуацыю да бедных і гаспадарча беспэрспэктыўных акругаў Кельцкіх астравоў ды захаду Францыі, дзе паступова выміраюць кельты. Кожны пяе ў свой час. Няма разумнейшых за свае леты. Гэты сэнтымэнтальны інтэлігент і патрыёт краю ня мог прадугледзець рэвалюцыяў і выхаду земляроба з рабочым на гістарычную арэну. Абсалютную дамінацыю польскае культуры ў Беларусі, ейную адзінасьць на гэтай тэрыторыі зламаў прыход капіталізму, упадак фэадальных двароў, устанаўленьне сялянскіх гаспадарак, местачковых фабрык. Разгром Студзеньскага паўстаньня азначаў канец перавагі тут усяго польскага. Таму гэта Францішак Багушэвіч — паўвеку пасьля — ставіў заданьне капітальнага значэньня: мала любіць песьню матчыную, трэба Беларусь адбудоўваць, ставіць яе на ногі з каленьняў! Прыхільная яму слаўная Марыя Канапніцкая гаварыла: над Нёман і Дзьвіну ня вернецца Польшча, сюды прыйдзе Беларусь! Але, калі б не было раней Яна Чачота, наўрад ці паявіўся б сярод зацюканага люду фэномэн Францішка Багушэвіча й ягоных пасьлядоўнікаў: Янкі Купалы, Якуба Коласа, Максіма Багдановіча — зорнай плеяды Маладой Беларусі на ўзыходзе дваццацівечча.