92. Хто такія «філаматы»?
92. Хто такія «філаматы»?
У верасні 1817 года студэнты Віленскага ўніверсітэта, дзе вучылася пераважна беларуская шляхоцкая моладзь, утварылі таемнае згуртаванне, якое назвалі Таварыства філаматаў (у перакладзе з грэцкае мовы — аматараў навук). У яго ўвайшлі самыя таленавітыя маладыя людзі, імёны якіх сталі потым шырока вядомыя ў свеце. Гэта паэт з сусветным імем Адам Міцкевіч, пачынальнік новай беларускай літаратуры і фалькларыст Ян Чачот, таленавіты паэт і грамадскі дзеяч Тамаш Зан, дзекабрыст Міхал Рукевіч, паэт і рэвалюцыянер Анупрэй Петрашкевіч, вялікі вучоны і асветнік, нацыянальны герой Чылі Ігнат Дамейка, вучоны-арыенталіст, заснавальнік манголазнаўства ў Расеі Язэп Кавалеўскі, дырэктар Літоўскай метрыкі ў Пецярбурзе Францішак Малеўскі ды іншыя. Амаль усе філаматы былі з беларускіх губерняў. Адзіны «не-ліцьвін» быў старшыня Таварыства Язэп Яжоўскі, родам з Украіны.
Галоўная мэта, якую ставілі перад сабою філаматы, — асвета роднага краю. Яны вывучалі прыроду, гаспадарку, этнаграфію, фальклёр, мову Беларусі і прылеглых земляў, дзеля гэтага склалі і выдалі спецыяльную інструкцыю «Геаграфічнае апісанне». Філаматы пачалі нават пісаць падручнікі па розных галінах навукі для школ, рыхтавалі выданне часопіса «Геба». Свае творы яны пісалі пераважна на тагачаснай літаратурнай мове Беларусі — польскай. Але ставілі задачу, як прызнаюць і польскія даследнікі, «збіраць песні і паданні народа і пісаць па-беларуску». Тут асабліва праявіў сябе Ян Чачот, беларускія песні якога — «Да пакіньце горла драць», «Што мы вашэці скажам» ды іншыя — выконваліся на ўсіх філамацкіх сходках і ўрачыстасцях.
Для пашырэння свайго ўплыву на грамадства філаматы ўтварылі розныя філіі. Асабліва шырокі рэзананс атрымала дзейнасць арганізаванага Тамашом Занам Таварыства прамяністых, якое потым пераўтварылася ў Таварыства філарэтаў (аматараў дабрадзейнасці).
З дапамогаю асветы філаматы мелі на мэце падрыхтаваць грамадства да барацьбы з царызмам — за вызваленне нашай Бацькаўшчыны ад расейскай акупацыі. У адным з вершаў філамат Міхал Рукевіч пісаў:
І калі паклічуць трубы
Нас у сонечны прасцяг,
Дружна ўздымем вальналюбы
Мы з Пагоняй нашай сцяг!
Патрыятычная дзейнасць філаматаў, якіх можна з поўным правам назваць пачынальнікамі ліцьвінскага (беларускага) нацыянальнага адраджэння, была перапыненая ў 1823 годзе з выкрыццём Таварыства. Бальшыня філаматаў і філарэтаў трапіла ў турму, найбольш актыўныя з іх былі высланыя з роднай зямлі ў глыбіню Расеі. Але і пасля гэтага яны працягвалі змаганне. Напрыклад, ацалелы ад рэпрэсіяў Міхал Рукевіч арганізаваў на сваёй Беласточчыне сярод афіцэраў Літоўскага корпуса царскай арміі згуртаванне «Вайсковыя сябры», якое ў віхурыстым снежні 1825 года мужна выступіла ў падтрымку паўстання на Сенацкай плошчы Пецярбурга.