СЕЧАВЫЯ СТРАЛЬЦЫ

Існуе ўстойлівы міф аб тым, што арганізаваныя воінскія фармаванні Заходняй Украіны пачалі ўтварацца толькі пасля прыхода немцаў у 1941 годзе. Але, на самой справе, пачалося ўсё яшчэ ў 1914 годзе, калі ўлады Аўстра-Венгрыі ўтварылі з карпацкіх русінаў, якія ў той час пражывалі на тэрыторыі імперыі Габсбургаў, Украінскіх сечавых стральцоў (УСС, «ус?сы», па-украінску Українські Січові Стрільці). Гэта фармаванне таксама называлі Украінскім добраахвотніцкім легіёнам.

Пазней, пасля кастрычніцкай рэвалюцыі, ён увайшоў у склад утворанай з так званых кіеўскіх сечавых стральцоў (знаходзіўшыхся ў расійскім палоне «усусаў») Галіцкай арміі Заходне-Украінскай Народнай Рэспублікі.

У аснове УСС ляжалі галіцкія ваенізаваныя арганізацыі «Сокал», «Пласт» і некаторыя іншыя. 18 сакавіка 1913 года гэтыя арганізацыі ўвайшлі ў стралецкае Таварыства — Сечавыя стральцы. Да яго таксама далучыліся іншыя таварыствы з правінцыі. Першым кіраўніком Сечавых стральцоў стаў львоўскі адвакат У. Старасольскі, а яго намеснікам — Дз. Катамай, які пазней узначаліў арганізацыю.

25 студзеня 1914 года ў Львове было заснавана яшчэ адно таварыства, якое атрымала назву Сечавыя Стральцы ІІ. Яго кіраўніком стаў Р. Дашкевіч, які пазней узначаліў Кіеўскіх сечавых стральцоў. Акрамя гэтых двух цэнтраў стралецкага руху, увосені 1913 года быў створаны трэці — Стралецкі курэнь пры таварыстве «Сокал». Усе гэтыя арганізацыі вучылі русінскую (рутэнскую) моладзь вайсковай справе.

Адразу пасля пачатка Першай сусветнай вайны, 2 жніўня 1914 года, усе партыі аб’ядналіся ў Галоўны ўкраінскі савет на чале з К. Лявіцкім. 6 жніўня 1914 года Савет і Украінская баявая ўправа выступілі з маніфестам, у якім абвясцілі аб гатоўнасці народа да барацьбы на баку Траістага саюза і паклікалі моладзь пад сцягі Украінскага Сечавога Стралецтва. Пасля абвяшчэння гэтага маніфеста сярод насельніцтва Галіччыны пачаўся масавы запіс у Сечавыя Стральцы. Спачатку яны збіраліся ў павятовых цэнтрах, дзе працавалі мясцовыя камітэты Баявой Управы. Адтуль добраахвотнікаў накіроўвалі ў гарады: Стрый, Цярнопаль, Станіслаў, Перамышль, Драгабыч. Потым партыямі яны накроўваліся ў Львоў, дзе пачыналася фармаванне легіёна Украінскіх Сечавых Стральцоў. Пасля эвакуацыі са Львова вайсковых частак і дзяржаўных установаў навабранцаў накіравалі ў Стрый.

3 верасня 1914 года легіён Украінскіх Сечавых Стральцоў прыняў прысягу на вернасць Аўстра-Венгрыі.

Стварэнне легіёна адбывалася на аснаванні імператасркага патэнта 1851 года, які тычыўся дабраахвотніцкіх ваенізаваных таварыстваў, таму легіён не адразу набыў выгляд вайсковай арганізацыі. З пачаткам Першай сусветнай вайны падобныя легіёны былі створаны таксама палякамі і албанцамі. Усе яны прызначаліся для вядзення баявых дзеянняў у тыле ворага на нацыянальнай тэрыторыі. Першымі выступілі палякі, але насельніцтва Усходняй Польшчы, якое не мела асаблівых сімпатый да Аўстра-Венгрыі, не ўзняла, як чакалася, паўстання, і легіянеры былі вымушаныя вярнуцца. Пасля гэтага аўстрыйскі генштаб перагледзеў планы выкарыстання нацыянальных добраахвотніцкіх вайсковых фармаванняў, і ператварыў іх у звычайныя вайсковыя адзінкі. Украінскі дабраахвотніцкі легіён падпарадкоўваўся аўстрыйскаму камандаванню.

УСС былі ўключаны ў склад 129-й і 130-й брыгад і 55-й пяхотнай дывізіі аўстра-венгерскай арміі, якая ўдзельнічала ў баях з расейскімі войскамі. Прычым, іх першы бой адбыўся з кубанскімі казакамі. У складзе сечавых стральцоў былі і дзяўчыны, што для таго часу было чымсьці надзвычайным.

Камандзірам цэлага легіёна стаў М. Галушчынскі. У кожны курэнь уваходзіла па 4 сотні (роты). Сотні складаліся з 4 чэтаў (узводаў), чэты — з 4 рояў (аддзяленняў) па 10–15 чалавек. Разам у сотні было 100 ці 150 байцоў. Апроч таго, у кожнай сотні было па два рамеснікі (адзін шавец і адзін кравец), соценны пісар і яго памочнік, два тэлефаністы. У склад легіёна ўваходзілі не толькі курэні, але і іншыя адзінкі: дадатковыя баявыя часткі, запасныя і дапаможныя часткі, а таксама спецыяльныя баявыя часткі. У легіёне на афіцэрскіх пасадах служылі жанчыны, што апярэдзіла свой час (гэта зараз мы прызвычаіліся да выгляду жанчын у пагонах, а ў 1914 годзе гэта было амаль неверагодным!).

Дадатковыя баявыя часткі былі прадстаўлены конніцай, кулямётнай сотняй і інжынернай сотняй. Конніца складалася з адной сотні, у якой было чатыры старшыны і 120 стральцоў. Камандаваў конніцай паручнік Р. Камінскі.

Аўстрыйскае камандаванне не спяшалася кідаць усусаў у бой, бо па-ранейшаму ставілася да стварэння гэтых падраздзяленняў як да сумніўнага эксперымента. Першым камандуючым быў прызначаны атаман Тэадор Ражанкоўскі, пасля яго гэтую пасаду атрымаў падпаручнік Міхаіл Галушчынскі. Адначасова з ім на кароткі тэрмін камандзірам легіёна УСС быў прызначаны аўстрыйскі кавалерыйскі палкоўнік Молік, па нацыянальнасці чэх, які пазней яшчэ некаторы час адказваў за падрыхтоўку стралкоў. Баявое хрышчэнне сечавыя стральцы прайшлі ў верасні 1914 года ў сутычках з часткамі 2-й Кубанскай казачай дывізіі ў раёне села Вярэцке-Вышне ля карпацкіх перавалаў на шляху ў Мункач. Гэтыя сутычкі былі нязначнымі, у іх удзельнічалі толькі перадавыя атрады. Узімку 1914–1915 гг. сотні УСС у складзе 130-й брыгады абаранялі карпацкія праходы — яны займаліся разведкай і аховай.

Падчас зімовых баёў легіён згубіў параненымі, абмарожанымі і забітымі да дзвюх трэціх свайго першапачатковага асабовага складу. Пасля гэтага УСС былі папоўнены сялянамі-русінамі з мясцовых закарпацкіх сёлаў, што адразу панізіла ідэалагічную вытрываласць легіянераў.

Самым буйным сутыкненнем з удзелам УСС на гэтым этапе вайны сталі баі за гару Макаўка, якія адбываліся з 29 красавіка да 3 мая 1915 года.

У гэтых баях стральцы страцілі 42 чалавекі забітымі, 76 — параненымі і 35 — палоннымі. Потым легіён удзельнічаў у баявых дзеяннях пад Балехавам, Галічам, Памехавай і Семікоўцамі.

З лета 1915-га жаўнеры УСС занялі пазіцыі над ракой Стрыпай і там, у Сасновых і Вясёлай, знаходзіліся да жніўня 1916 года. Потым у складзе 55-й дывізіі абодва курэні былі ператвораны ў полк УСС пад камандаваннем атамана Г. Косака, а з лістапада 1916 года — падпалкоўніка Антона Варыводы.

У жніўні 1916 года легіён быў пераведзены пад Беражаны, дзе акапаўся на пагорку Лысоня. У жнівеньскіх і вераснёўскіх баях за Лысоню УСС страцілі 28 з 44 старшын, толькі палоннымі — больш за 1000 жаўнераў, і на 30 верасня 1916 года амаль перасталі існаваць, налічваючы толькі 9 старшын і 444 стральцы.

Другі раз адчувальныя страты легіён УСС панес у пачатку ліпеня 1917 года ў баі пад Конюхамі пры наступленні расійскай арміі, калі яго склад амаль цалкам патрапіў у палон. Выратавалася каля 400 старшыняў і стральцоў. З іх, з Гуцульскай сотні і з запасной часткі, якая называлася «Кош», быў сфарміраваны новы курэнь УСС, які здзейсніў паход на раку Збруч, а ў лютым 1918 года ў складзе аўстра-венгерскай арміі пайшоў у наступленне на тэрыторыю былой Расійскай імперыі.

Усе гэтыя дарэмныя ахвяры УСС выглядаюць больш трагічна, калі ўлічваць, што насельніцтва русінскай Галіцыі больш сімпатызавала менавіта Расіі, а не Аўстра-Венгрыі. Венграў увогуле баяліся. Яшчэ здалёк убачыўшы лісіныя шапкі вайсковай венгерскай паліцыі, русіны ў страху хаваліся па хатах. І зараз бяруць дрыжыкі, калі праглядаеш фотаздымкі павешаных у Галіцыі ворагаў Аўстра-Венгрыі, у лік якіх уваходзілі таксама і жанчыны. А ў той час усусы пралівалі кроў за тых, хто вешаў іх сваякоў і землякоў.

У лістападзе 1917 года з аўстра-венгерскіх сечавых стральцоў, якія знаходзіліся ў расійскім палоне ў Кіеве, пад кіраўніцтвам Яўгена Канавальца быў утвораны Галіцка-Букавінскі курэнь Сечавых Стральцоў, які паклаў пачатак цэламу шэрагу найбольш баяздольных вайсковых частак арміі Заходне-Украінскай Народнай Рэспублікі. Пасля распаду Аўстра-Венгерскай імперыі УСС сталі касцяком Галіцкай арміі, якая абаранялася ад палякаў. Праўда, падчас баёў за Львоў легіён прыбыў у горад толькі 3 лістапада і ўжо не здолеў змяніць баявога становішча.