ДВА БАКІ ПОДЗВІГА ПЯТРА НЕСЦЕРАВА

Расія ў галіне авіяцыі шмат у чым саступала іншым краінам. Але ў пачатку вайны менавіта расійскі лётчык прымусіў гаварыць пра сябе амаль увесь свет. 26 жніўня 1914 года Петр Несцераў здзейсніў першы ў свеце паветраны таран, коштам уласнага жыцця збіўшы аўстрыйскі самалёт. Гэта быў беспрэцэдэнтны выпадак ва ўсіх адносінах, бо ў самым пачатку баявых дзеянняў, калі авіяцыя выкарыстоўвалася толькі для разведкі і карэктавання артылерыйскага агню, ніхто нават не мысліў аб паветраных баях. Мала хто мог уявіць, як самалёты могуць ваяваць паміж сабой. Кажуць, першым паветраным боем стала сутычка паміж французскім лётчыкам Жанам Наварам і безыменным германцам.

Першы, аблятаючы пазіцыі, заўважыў нямецкага разведчыка. Той на знак вітання памахаў французу рукой. Навар махнуў рукой у адказ, а потым выхапіў свой карабін і стрэліў па варожам самалёце, і, канечне ж, не збіў яго, але стварыў прэцэдэнт. Пасля гэтага стала зразумела, што пазбегнуць паветраных баёў не ўдасца.

Пётр Несцераў быў выбітным лётчыкам у свой час, тыповым рамантыкам і, як шматлікія пілоты часоў зараджэння ваенна-паветраных сіл, — наватарам і вынаходцам. Іншае пытанне, наколькі стратэгічна важным быў той таран, што загубіў не толькі просты аўстрыйскі біплан са славянскім пілотам на борце, які нічога не вырашыў бы ў ходзе баявых дзеянняў, але і жыццё самога Несцерава? Каму быў неабходны подзвіг гэтага чалавека, які мог бы яшчэ так шмат зрабіць на карысць сусветнай авіяцыі?

Давайце паспрабуем разабрацца ў гэтай гісторыі. Дык вось, 27 жніўня 1913 года ў Кіеве на Святошынскім аэрадроме Пётр Мікалаевіч Несцераў выканаў першую ў свеце «мёртвую пятлю». У дасканаласці авалодаўшы мастацтвам пілатавання, Пётр Мікалаевіч здзяйсняе шэраг бліскучых палётаў, сярод якіх варта адзначыць пералёт без пасадкі з Кіева ў Адэсу падчас завірухі (!), а таксама пералёт за адзін дзень з Кіева ў Санкт-Пецярбург. Для таго часу гэта былі рэкорды. У гэтых пералётах, карыстаючыся моцным спадарожным ветрам, а часам і штормам, Несцераў павялічваў хуткасць свайго самалёта ў паўтара разы, такім чынам, яго «Ньюпар-IV» замест звычайных 100 кіламетраў на гадзіну развіваў хуткасць каля 150 км/г. Так лятаць у тыя гады ў Расіі наважваўся толькі Несцераў.

Дарэчы, ідэя паветранага тарана ў Несцерава з’явілася яшчэ да вайны. Ён любіў самалёты, умеў лятаць і вельмі перажываў за лёс расійскага паветрнага флоту. Яго сябра, а таксама адзін з першых расійскіх пілотаў Віктар Сакалоў прыгадвае:

Несцераў таксама ні на хвіліну не забываў аб адказнасці, якая ляжала на нас, маладых ваенных лётчыках, якім даводзілася самім думаць аб ужыванні авіяцыі ў будучай вайне. Стаўленне ж генеральнага штаба царскай арміі да гэтага пытання было ў значнай ступені легкадумным.

Я добра памятаю адну гарачую прамову Пятра Мікалаевіча на нашым афіцэрскім сходзе.

«Мы бачым, што нас пакінулі на волю лёсу, — з хваляваннем казаў ён. — Ніякіх інструкцый, ніякіх указанняў мы не атрымліваем. Як будзе ўжыта авіяцыя ў будучай вайне, набліжэнне якой відавочна адчуваецца, дакладна ніхто не ведае, і нікога гэта не турбуе. Але, калі аб авіяцыі не думае той, хто павінны гэта рабіць, адказнасць за падрыхтоўку да вайны кладзецца на нас. Мы не маем права сядзець склаўшы рукі…»

Гэта праўда, расійская авіяцыя плялася ў хвасце ў іншых краін, такіх як Вялікабрытанія, ЗША ці Германія як падчас Першай, так, што заўжды хавалі гісторыкі, і падчас Другой сусветнай вайны, калі ў савецкіх самалётаў не было нават радыёсувязі (што, дарэчы, кінематаграфісты ніколі не ўлічваюць), калі шасі не выпускалася, а кабіны былі вымушаны пакідаць адчыненымі з-за непрыемнага паху паліва.

І вось, Несцераў трэніраваў асабовы склад свайго 11-га корпуснага авіяцыйнага атрада, па магчымасці штучна ствараючы ўмовы ваеннай абстаноўкі. Ён распрацоўваў правілы карэктавання артылерыйскага агню з самалёта і працаваў над тактыкай паветранага бою.

Перад вайной і ў першы яе перыяд лётчыкі і разведчыкі былі ўзброены толькі пісталетамі Маўзэра. Несцераў, у сваю чаргу, актыўна шукаў спосаб выкарыстаць самалёт у якасці баявой зброі. Ён думаў аб падвешанай на доўгім тросе бомбе, якую можна было б выкарыстаць для знішчэння дырыжабляў праціўніка. Ён спускаў з хваста тонкі медны дрот з грузам, каб, перарэзаўшы дарогу варожаму самалёту, разбіць яму вінт. Ён прыладжваў да хваста самалёта пілападобны нож з разлікам на тое, каб пры яго дапамозе ўспарваць абалонкі дырыжабляў і назіральных паветраных шароў… Нарэшце, яго думка спынілася на таране, як найбольш надзейнай зброі ў паветраным баі таго часу.

Далей Сакалоў прыгадвае трэніроўкі Несцерава:

Калі ў раёне горада Гадзяча, дзе стаяў 11-ы авіяцыйны атрад, з’явіўся «непрыяцельскі» самалёт («Фарман-VII», на якім ляцеў паручнік Гартман), Пётр Мікалаевіч, узняўшыся ў паветра, «атакаваў» яго. Карыстаючыся перавагай у хуткасці («Ньюпар» разганяўся да 100 кіламетраў на гадзіну, у той час як «Сямёрка» — толькі да 80-ці), Несцераў пачаў раз за разам пераразаць шлях «праціўніку», прымушаючы яго збочваць з дарогі. Пасля чацвёртай «атакі» Гартман прыгразіў Несцераву кулаком і паляцеў назад, не выканаўшы разведку.

Калі Пётр Мікалаевіч прызямліўся, яму нехта сказаў, што такая атака магчыма толькі ва ўмовах мірнага часу, а на вайне такія манеўры на ворага наўрад ці падзейнічаюць. Несцераў задумаўся і потым упэўнена адказаў:

— Яго можна будзе ударыць зверху коламі…

І вось кожны дзень зраніцы над Жоўкіевам пачаў з’яўляцца аўстрыйскі біплан. Ён рабіў над горадам кола і сыходзіў назад. У штабе нерваваліся, мы, лётчыкі, таксама. Але як можна было спыніць гэтыя рэгулярныя палёты аўстрыйца? Зброі ж у нас ніякай не было. Тым не менш, некаторыя афіцэры генштаба, якія служылі ў штабе 3-й арміі, лічылі, што мы павінны зрабіць немагчымае — спыніць палёты аўстрыйскага разведчыка. Асабліва настойваў на гэтым генерал-кватэрмейстар арміі генерал-маёр М. Бонч-Бруевіч, які адказваў за разведку і контрразведку і па родзе службы знаходзіўся ля лётчыкаў.

У 1957 годзе выйшла кніга М. Дз. Бонч-Бруевіча з пафаснай назвай «Уся ўлада Саветам», у якой ён, апавядаючы пра гібель Несцерава, піша:

Мы даўно ведалі адзін аднаго, і мне гэты авіятар, якога відавочна абмяжоўвала афіцэрскае званне, быў больш чым сімпатычны.

Зрэшты, пазней знайшлося шмат людзей, якія быццам служлі разам з Несцеравым і ведалі яго асабіста. Сакалова такія нахабнікі, што спрабавалі пагрэцца ля «вогнішча» славы знакамітага чалавека, заўжды раздражнялі.

Сакалоў аб «сяброўстве» Несцерава з Бонч-Бруевічам піша так:

З боку не бяруся меркаваць аб ступені сімпатыі Бонч-Бруевіча да Несцерава, але афіцэрскае званне ніколі не абцяжарвала Пятра Мікалаевіча. Хто-хто, а мы, саслужыўцы і сябры, заўважылі б гэта раней за кагосьці іншага. Я асабліва запомніў размову Бонч-Бруевіча з групай лётчыкаў у вестыбюлі Жолкіеўскага замка, дзе размяшчаўся ў той час штаб 3-й арміі, увечары 25 жніўня 1914 года. З лётчыкаў прысутнічалі: з 11-га атрада — Несцераў, Перадкоў і Каванько, які напярэдадні прыбыў з атрад; з 9-га атрада — Вайткевіч і я. Мы выходзілі з аддзела разведкі і сустрэлі Бонч-Бруевіча, які спыніў нас. Размова хутка набыла звычайны накірунак: Бонч-Бруевіч пачаў папракаць нас у недобрасумленным стаўленні да працы, у тым, што мы прыдумляем разнастайныя нагоды, каб не лятаць, у той час як аўстрыйцы лятаюць штодзённа. Мы, ведаючы, што камандуючы арміяй генерал Рузскі нашай працай задаволены, — аб чым ён неаднаразова казаў, — адмоўчваліся, але Пётр Мікалаевіч не вытрымаў і пачаў пярэчыць. Падчас спрэчкі генерал Бонч-Бруевіч, зазначаючы рэгулярныя палёты аўстрыйца — гэта быў Розэнталь, — сказаў:

— Вось лятае, а вы толькі вушамі хлопаеце і на яго глядзіце.

— А што мы можам зрабіць?

— Напасці на яго!.. Даць бой!.. Мы на вайне, а не на манеўрах!

— Але ў нас няма зброі, што зробіш з адным пісталетам Маўзэра?

— Гэта ўсё адгаворкі!.. Трэба прыдумаць спосаб атакі. А вы поста баіцеся! Не хочаце рызыкаваць!

Несцераў запаліўся:

— Добра! Мы прымем меры і спынім палёты аўстрыйца.

— Якія ж гэта меры вы прымеце? — з кпінай спытаў Бонч-Бруевіч. — Гэтыя ж словы толькі для блізіру. Хіба я магу вам паверыць!

— Я даю Вам слова гонару рускага афіцэра, што гэты аўстрыец больш не будзе лятаць! — усклікнуў глыбока абражаны Несцераў.

— Як жа гэта? Што Вы мяркуеце ўчыніць?.. Памятайце, капітан, словам афіцэра нельга кідацца легкадумна!

— Я ніколі не даваў нагоды падазраваць сябе ў легкадумнасці. Дазвольце ісці?

— Добра-добра, паглядзім… Можаце ісці!

Канечне, я не магу паручыцца за кожнае слова тэкстуальна, але змест памятаю цвёрда, а фраза Бонч-Бруевіча: «Гэтыя ж словы толькі для блізіру. Хіба я магу вам паверыць!», ганарлівы адказ Несцерава: «Я даю Вам слова гонару рускага афіцэра, што гэты аўстрыец больш не будзе лятаць!» і ўсё заканчэнне размовы па зразумелых прычынах глыбока ўрэзаліся ў маю памяць.

Мы выйшлі з замка і адразу накінуліся на Несцерава.

Асабліва моцна напіраў на яго «Вожык» — Каванько.

— Як ты мог даваць такое абяцанне? Я ж ведаю, што ты хочаш тараніць аўстрыйца. Ты ж загінеш… Ведаеш гэта? Мы яго атакуем удваіх. Зробім выглад, што хочам тараніць зверху, прыціснем да зямлі і прымусім сесці!

Мы ўсе падтрымалі Каванько. Пётр Мікалаевіч спрачаўся, сцвярджаючы, што можна, набраўшы вышыню над аўстрыйцам, рэзка на яго спікіраваць і ўдарам шасі абламаць яму крыло. Але ўрэшце рэшт пад нашым напорам Несцераў здаўся і сказаў:

— Ну, добра, Саша, паляцім разам.

Наступным ранкам аўстрыйскі аэраплан зноў з’явіўся над Жоўкіевам. Несцераў і Каванько падняліся ў паветра і распачалі пагоню, але ў першага на ўзлёце абарваўся трос з грузам, якім той хацеў разбіць вінт аўстрыйца, а потым пачаў даваць перабоі матор. Пётр Мікалевіч сеў. Следам прызямліўся і Каванько. Несцераў загадаў тэрмінова адрамантаваць матор, а сам сеў у аўтамабіль і паехаў у казначэйства арміі, дзе атрымаў грошы на патрэбы 11-га атрада.

Калі ён вяртаўся ў канцылярыю атрада, размешчаную побач з аэрадромам, у паветры з’явіўся аўстрыйскі самалёт, які рабіў ужо другую разведку. Несцераў пад’ехаў на аўтамабілі проста да «Марана», каля якога ўжо чакаў Каванько, і хутка сеў у самалёт. Каванько хацеў заняць месца назіральніка, але Пётр Мікалаевіч сказаў яму:

— Не трэба, Саша, я палячу адзін.

— Але што ты збіраешся зрабіць? Вазьмі хаця б браўнінг, — сказаў Каванько.

— Нічога, і без яго спраўлюся, — адказаў Несцераў і ўзняўся ў паветра.

Тое, што было далей, можна добра аднавіць па ўспамінах Каванько. Каля 11-й гадзіны раніцы, калі з’явіўся аўстрыйскі аэраплан, Каванько быў у штабе арміі. Пачуўшы гук матора і крыкі «Ляціць! Ляціць!», ён выбег на пляц перад замкам. Аўстрыец зрабіў кола над горадам на вышыні 900–1000 метраў і пачаў рабіць другое. У горадзе пачалася бязладная страляніна з вінтовак. Калі Каванько пачуў знаёмы шум матора «Гном» і пабачыў маленькі монаплан Несцерава, то вырашыў, што Пётр Мікалаевіч хоча толькі прыстарашыць праціўніка. Каванько не мог нават падумаць, што Несцераў адразу пойдзе на таран. Аўстрыец жа, зрабіўшы кола, пайшоў на захад, злёгку набіраючы вышыню. Відавочна, усё, што яму было неабходна, ён пабачыў.

Несцераў абыходзіў горад з паўднёвага боку і, хутка ўздымаючыся, пайшоў на перарэз праціўніку, заўважна даганяючы яго. Было зразумела, што хуткасць «Марана» нашмат вышэйшая за хуткасць «Альбатроса» аўстрыйца. Вось яны ўжо на адной вышыні. Вось Несцераў уздымаецца над аўстрыйцам і робіць кола. Аўстрыец заўважыў з’яўленне ворага, было відаць, як яго аэраплан пачаў зніжацца на поўным газе. Але ўцячы ад хуткаснага «Марана» было нельга. Несцераў зайшоў ззаду, дагнаў ворага і, як сокал які нападае на чаплю, ударыў праціўніка.

Сакалоў апісвае ужо свае назіранні:

Бліснулі на сонцы серабрыстыя крылы «Марана», і ён урэзаўся ў аўстрыйскі аэраплан. Пасля ўдару «Маран» на імгненне быццам спыніўся ў паветры, а потым пачаў падаць носам уніз, павольна круцячыся вакол падоўжнай восі.

— Плануе! — ускрыкнуў нехта.

Але я разумеў, што аэраплан не кіруецца і гэтае падзенне — смяротнае. Аўстрыец жа пасля ўдару трымаўся ў паветры і ляцеў роўна некаторы час.

«Няўжо дарэмная ахвяра?!» — прамігнула ў мяне ў галаве.

Але вось грувасткі «Альбатрос» павольна перакуліўся на левы бок, потым павярнуўся носам уніз і пачаў імкліва падаць. Больш цяжкі за «Маран», ён хутка абагнаў яго ў паветры і ўпаў на зямлю першым.

Натоўп, які стаяў на плошчы і ціха і напружана сачыў за паветраным боем, раптам заварушыўся і закрычаў. З акна другога паверха замка вызірнуў камандуючы арміяй генерал Рузскі і, убачыўшы мяне, спытаў:

— Паручнік Сакалоў, што здарылася? (Камандуючы заўжды патрабаваў асабісты даклад лётчыкаў аб выніках разведкі і усіх нас ведаў асабіста).

— Капітан Несцераў тараніў аўстрыйскі аэраплан, збіў яго, але і сам упаў, — адказаў я.

Камандуючы ўхапіўся за галаву.

— Навоштна ён гэта зрабіў?! — ускрыкнуў ён.

Я ўскочыў у ад’язджаючы штабны аўтамабіль і памчаўся да месца катастрофы. Калі мы выехалі з горада, убачылі, што поле было запоўнена людзьмі, якія беглі да месца падзення самалётаў. Гэта было кіламетрах у пяці ад Жолкіева, з левага боку шашы ў накірунку Равы-Рускай… Каля разбітых самалётаў ужо сабраліся чалавек дваццаць салдатаў і казакоў. «Маран» Несцерава ляжаў у трыццаці кроках ад дарогі, на неўзараным полі. Яго шасі было разбіта, крылы склаліся, матора не было, рулі пагнутыя. Перад самалётам кроках у дваццаці ляжаў Несцераў. Нехта ўжо прыбраў яго на пакойніка, склаўшы яму рукі на грудзях. Яго цела, рукі і ногі былі цэлымі, нават вопратка нідзе не была падрана. Крыві нідзе не было. Толькі на правай скроні была бачна невялікая ямачка з кропелькай крыві.

Я адразу заўважыў, што на галаве ў Пятра Мікалаевіча не было шлема, а на нагах ботаў: ён ляжаў у ваўняных шкарпэтках.

Кроках у дзесяці ад «Марана» была невялікае балота, абмежаванае дарогай. Частка яго была пакрыта чаротам, сярод якога было відаць «Альбатрос» с задраным дагары адламаным хвастом. На беразе балота ў лужыне крыві ляжала тое, што засталося ад аўстрыйскага салдата. Ён, відавочна, выпаў з самалёта, пакуль той яшчэ пікіраваў. Хвілін праз пяць пасля нас пад’ехаў аўтамабіль з лётчыкамі з 11-га атрада Каванько і Перадковым і з лётчыкам-назіральнікам з генеральнага штаба Лазаравым.

Яны назіралі за боем з аэрадрома. Хутка пад’ехаў аўтамабіль з лётчыкамі і з нашага атрада. Мы моўчкі, са слязьмі ў вачах глядзелі на Несцерава, які ляжаў перад намі. Ён быў нашым сябрам і настаўнікам, якім мы ганарыліся і на якога мы стараліся быць падобнымі.

Праз некалькі хвілін маўчання я спытаў у Каванько, які пасля смерці Несцерава мусіў узяць камандаванне 11-м атрадам на сябе:

— Аляксандр Аляксандравіч, чаму Пётр Мікалаевіч без ботаў?

Каванько прыйшоў у сябе.

— Сапраўды… Дзіўна… Вылятаў ён у ботах.

— А дзе яго шлем? — спытаў Перадкоў.

— Незразумела… Я добра памятаю, што ён, адлятаючы, зашпіліў шлем, — сказаў, выціраючы слёзы, Каванько. — Трэба паглядзець дакументы.

Ён пачаў аглядаць кішэні на куртцы. Знайшоў запісную кніжку, насоўку, сцізорык, але пулярэса не было.

— Яго абрабавалі! Абрабавалі паскуды марадзёры! — закрычаў Аляксандр Аляксандравіч. — Пётр Мікалаевіч жа прыехаў на аэрадром проста з казначэйства, атрымаўшы грошы для атрада… Хто першым падбёг да аэраплана? — звярнуўся ён да натоўпу салдат.

Пасля апытання высветлілася, што першымі да «Марана» падбеглі чатыры абозныя салдаты, але яны не дакраналіся да Несцерава, які ляжаў у той самай паставе, што і цяпер. Здалёк яны ўбачылі двух чалавек, якія знаходзіліся ля цела лётчыка, таму пабеглі ў накірунку казацкага лагера. Але, падбегшы бліжэй і пабачыўшы акуратна пакладзенае цела са складзенымі на грудзях рукамі, абознікі падумалі, што тыя два, якія знаходзіліся ля лётчыка, і прыбіралі яго на пакойніка. Таму яны нават не паглядзелі, куды тыя падзеліся.

Гэтае паказанне пацвердзілі і іншыя салдаты, якія з’явіліся адразу пасля чатырох абознікаў. Некаторыя з іх заўважылі марадзёраў, што ўцякалі.

Пазней шлем знайшлі па дарозе ў казацкі лагер. Ён быў даволі незвычайным, на футры малпы, таму пэўна падаўся занадта заўважным доказам, і вор яго выкінуў. Зрэшты, палкоўнік Духонін, будучы вярхоўны галоўнакамандуючы, загадаў лётчыкам маўчаць аб факце рабавання мёртвага Несцерава, таму што «гэты эпізод ганьбіць рускае войска». І факт марадзёрства схавалі. Хоць абсалютна незразумела, каму прыйшло б да галавы меркаваць аб цэлай арміі па паводзінах двух псяюх-марадзёраў. Бонч-Бруевіч у сваёй кнізе ўвогуле панапрыдумляў наконт ботаў:

Потым распавядалі, што штабс-капітан, пачуўшы гук аўстрыйскага самалёта, выскочыў са свайго намёта і ў чым быў, у адных шкарпэтках, залез у самалёт і паляцеў на ворага, нават не прывязаўшы сябе рамянямі да сядзення.

Гэтыя радкі выклікалі ў Сокалава абурэнне. Ён шчыра абвяргаў словы Бонч-Бруевіча, кажучы, што ніякага намёта ў Несцерава не было, ён жыў у доме Разэнталя, і што ніхто з пілотаў ніколі ніякімі рамянямі да сядзення сябе не прывязваў.

Цела аўстрыйца пачалі абшукваць і знайшлі ў яго легітымацыйную картку.

— Унтер-афіцэр Франц Маліна, — прачытаў гучна Каванько.

— Наш брат славянін, — ціха адгукнуўся салдат, што стаяў побач са мной.

— У легітымацыі напісана, што ён механік, — паведаміў, прачытаўшы лігітымацыю, Перадкоў.

Прыйшоў грузавік 11-га атрада. На ім прыехалі матарысты. Нелідаў падышоў да цела Несцерава і гучна заплакаў. Астатнія матарысты, пастаяўшы каля «Марана», пайшлі да балота аглядаць «Альбатрос» і знайшлі ў брудзе матор «Гном» — падчас тарана ён адарваўся ад аэраплана Несцерава. Яго паклалі ў грузавік. Пасля на прывезеным дыване туды ж паклалі і цела Несцерава.

Салдаты і казакі, якіх ужо панабегла больш за сотню, палезлі ў балота выцягваць «Альбатрос». Ён да такой ступені заграз, што яго даволі доўга не маглі проста ссунуць з месца. Урэшце аэраплан пасунуўся, і ў той жа момант нехта з салдатаў закрычаў:

— Стойце, стойце! Тут чалавек ляжыць!

З балота выцягнулі аўстрыйца. У яго таксама знайшлі легітымацыю: «Лейтэнант барон Разэнталь, лётчык». У яго кішэнях знайшлі пулярэс з вялікай сумай грошай і фотаздымак, на якім былі засняты ён сам, малады і статны, жонка-прыгажуня і дзве сімпатычныя дзяўчынкі-дачушкі. Сям’я рабіла чароўнае ўражанне. У кішэні парткоў знайшлі невялікі скураны мяшочак з залатымі манетамі.

— Гэта на выпадак вымушанай пасадкі ў нашым распалажэнні, — заўважыў нехта.

Раптам адзін мясцовы жыхар, які знаходзіўся сярод салдацкага натоўпа, закрычаў:

— Дык гэта ж наш барон Разенталь! Наш памешчык! Яго маёнтак побач з вашым аэрадромам.

Сапраўды, потым, да нашага вялікага здзіўлення, выявілася незвычайнае супадзенне: 11-ты атрад стаяў у маёнтку Разэнталя, Несцераў жыў у яго доме і спаў на яго ложку. Разэнталь быў заможным памешчыкам, раней служыў у кавалерыі, потым перайшоў у авіацыю і стаў вядомым лётчыкам. Лятаў на ўласным самалёце, для якога ў маёнтку пабудаваў ангар, дзе Несцераў размясціў майстэрню атрада.

Якім жа чынам Несцераў тараніў аўстрыйскі самалёт? Ён схібіў і не патрапіў па краі апорнай плоскасці, як збіраўся. Удар прыпаў на сярэдзіну «Альбатроса», пры гэтым колы патрапілі пад верхнюю плоскасць, а вінт і матор ўдарылі зверху. Удар быў да такой ступені моцным, што тонкасценны вал, на якім трымаўся рататыўны матор «Гном», пераламіўся. Матор адарваўся і ўпаў. Удар шасі, у сваю чаргу, быў параўнальна слабым, таму што розніца ў хуткасцях самалётаў была невялікай і «Маран» тараніў «Альбатрос» па накірунку руху.

Такім чынам, Несцераў піхнуў аўстрыйца, спыніўся і пачаў падаць, а той некаторы час працягваў ляцець проста.

Вось такі сумны подзвіг здзейсніў Несцераў. Адважны лётчык загінуў па-геройску. Але для чаго гэта было патрэбна?

Каб залагодзіць штабнога пацука Бонч-Бруевіча, які ў будучыні напіша пра тое, як моцна любіў Несцерава? Шкада Несцерава, шкада Разэнталя, як і Франца Маліну. Дзеля чаго загінулі гэтыя выдатныя і смелыя людзі? Дзеля аднаго дурня ў пагонах? Менавіта пра такіх паркетных генералаў, як Бонч-Бруевіч, у арміі казалі «Пяцьдзесят год у страі — ніводнага дня ў баі». На працягу ўсёй сваёй кар’еры — і пры цары, і пры бальшавіках — Бонч-Бруевіч займаў штабныя пасады і за ўвесь час службы так і не паўдзельнічаў ні ў адным сапраўдным баі, з ран атрымаўшы толькі гемарой. Ён справакаваў Несцерава на самагубчы палёт: трымай слова расійскага афіцэра, ідзі і выконвай! Пры гэтым сам генерал Бонч-Бруевіч пазней пісаў ў сваёй кнізе «Уся ўлада Саветам», што «налёты варожай авіяцыі ў той час нікога асабліва не пужалі. Авіяцыя больш займалася разведкай, бомбы кідалі рэдка…» Цікава адзначыць, што вайсковы міністр генерал Уладзімір Сухамлінаў у 1915 годзе непрыхільна ставіўся да Бонч-Бруевіча і яго намесніка Лукірскага, якога называў «вялікай дрэнню», лічачы, што першы патрапіў пад яго ўплыў.

Але Сакалоў лічыў, што загінуў Несцераў усё ж не дарэмна. Ён піша:

Паведамленне аб таране Несцерава з гучным рэхам пракацілася па ўсім свеце, але ніхто — у тым ліку і ў нас — правільна не ацаніў яго геройскі ўчынак, які падараваў адважным лётчыкам нашай авіяцыі новую зброю ў паветраным баі. І толькі праз некалькі месяцаў, калі ротмістр Аляксандр Казакоў 18 сакавіка 1915 года на аэраплане «Маран-Ж» (таго ж тыпу, што і ў Несцерава) паўтарыў таран, усе пачалі ўсвядамляць каштоўнасць подзвігу нашага нацыянальнага героя.

Аляксандр Казакоў ударыў сваім шасі па краі крыла варожага самалёта, і той каменем зваліўся на нямецкія акопы, а герой-лётчык паспяхова спланаваў у распалажэнне нашых войскаў. Гэта быў першы паспяховы паветраны таран!

Аляксандр Казакоў — імя, у адрозненні ад Пятра Несцерава, зусім невядомае. Хто ён такі? Ён быў дастаткова аўтарытэтным у Еўропе лётчыкам, самым лепшым на 1917 год расійскім асам. На жаль, толькі за тое, што Казакоў не прыняў бальшавіцкай улады, савецкія гісторыкі выкрэслілі яго са спісаў герояў Першай сусветнай вайны, нягледзячы на тое, што лётчыкаў, лепшых за яго, на той час у Расіі не было.

Расійскія лётчыкі ў гады Першай сусветнай, канечне, на шмат саступалі французкім, нямецкім і англійскім асам, як саступалі і расійскія самалёты. Дзякуючы савецкім пісакам і такой сапраўды выбітнай асобе, як Чкалаў, склаўся ўстойлівы міф, што ва ўсе часы расійцы былі лепшымі ў свеце пілотамі, а савецкія самалёты нібыта самыя лепшыя ў свеце.

На самой справе, гэта не так. Толькі пасля Другой сусветнай вайны савецкія канструктары пачалі ствараць самалёты, якія маглі б скласці канкурэнцыю Захаду. Нават у гады Другой сусветнай лепшыя савецкія асы аддавалі перавагу амерыканскім і англійскім самалётам, таму што там была радыёсувязь і спраўна працавала тэхніка. У савецкіх жа самалётах радыёсувязь была аднабаковай: усе чулі, што кажа камандзір, але адказаць яму не маглі. Надзвычай кепскім па сваіх кандыцыях лічыўся знішчальнік Якаўлева, які міфалагізавалі савецкія гісторыкі. Як правіла, савецкія самалёты былі дрэннай якасці: у іх працякала паліва, і пілоты былі вымушаны лятаць з адчыненымі кабінамі, каб не задыхнуцца, а шасі часта не выпускалася, таму прыходзілася сядаць «на лантух», кулямёты ўвесь час закліноўвала. Ну а лепшыя савецкія лётчыкі, такія як Пакрышкін ці Кажадуб, па збітых самалётах у дзесяткі разоў саступалі лепшым нямецкім.

Самым лепшым расійскім лётчыкам Першай сусветнай вайны па колькасці збітых самалётаў ворага з’яўляўся менавіта Аляксандр Казакоў — 17 перамог (для прыкладу, лепшы сярод французаў Рэне-Поль Фонк збіў 70, а немец Манфрэд Рыхтхофен — 80 самалётаў). Пасля Казакова па «выніковасці» ў расійцаў ішлі штабс-капітан Еўграф Круцень — 15 самалётаў, і Пётр Агееў — таксама 15 перамог.

Пасля заканчэння лётнай школы са снежня 1914 года Аляксандр Аляксандравіч Казакоў, які паходзіў з сям’і дваран Херсонскай губерніі, адразу пайшоў у дзеючую армію. Спачатку ён малодшы лётчык 4-га корпуснага авіяцыйнага атрада. Першая паветраная перамога — 18 сакавіка 1915 года. У гэты дзень Казакоў і здзейсніў другі пасля Пятра Несцерава паветраны таран, у выніку якога збіў нямецкую машыну тыпу «Альбатрос», паспяхова прызямліўшыся пасля гэтага. За гэты подзвіг 27 ліпеня 1915 года ён быў узнагароджаны Георгіеўскай зброяй.

Стаўшы камандзірам авіяроты, Казакоў працягваў здзяйсняць баявыя вылеты, і ў чэрвені 1916 года падчас паветранага бою быў паранены чатырма кулямі ў руку. Сваю першую афіцыйную перамогу ў шэрагах авіягрупы ён атрымаў 8 снежня 1916 года пад Луцкам. Адзін атакаваўшы два варожыя самалёты «Брандэнбург Ц-1» з 10-й авіяроты, расійскі знішчальнік здолеў збіць адзін з бамбардзіроўшчыкаў. Аўстрыйскі пілот Йохан Кольбі быў забіты ў паветры дзвюма кулямі, якія патрапілі яму ў галаву. Назіральнік обер-лейтынант Франц Вейгель спрабаваў самастойна кіраваць машынай, але атрымаў сур’ёзныя траўмы пры пасадцы. Казакоў за гэтую бітву атрымаў ордэн Святога Георгія 4-га класа. У верасні 1917 года А. Казакоў узведзены ў званне падпалкоўніка.

З лістапада 1917 года ён камандваў 7-м авіяцыйным дывізіёнам, а ў снежні таго ж года на агульным сходзе салдатаў быў абраны камандзірам 19-га корпуснага авяцыйнага атрада.

За тры гады вайны А. Казакоў збіў 17 варожых самалётаў ў індывідуальных і яшчэ 19 — у групавых баях, і быў прызнаны самым выніковым расійскім лётчыкам-знішчальнікам перыяда Першай сусветнай вайны. У некаторых публікацыях пішуць, што ён збіў 32 самалёты асабіста, але хучэй за ўсё гэтыя аўтары аб’ядноўваюць групавыя і персанальныя перамогі Казакова.

Не жадаючы служыць чарвоным, у чэрвені 1918 года Казакоў патаемна з’ехаў у Мурманск. Калі ў жніўні 1918 года пачалося стварэнне 1-га Славяна-Брытанскага авяцыйнага атрада, Казакоў быў прызначаны яго камандзірам. Пры гэтым яму было прысвоена званне лейтынанта Каралеўскіх ваенна-паветраных сіл, а рэшта расійскіх афіцэраў (першапачаткова ў складзе атрада было 34 расійскіх пілоты, але потым іх колькасць павялічылася) была залічана ў атрад у званні шэрагоўцаў.

Падчас Грамадзянскай вайны Казакоў змагаўся на Поўначы разам з вайскамі Паўночна-карэльскай арміі (Паўночна-карэльская рэспубліка з цэнтрам ва Ухце была абвешчана 21 ліпеня 1919 года) і часткамі войскаў Антанты. У студзені 1919 года быў паранены куляй у грудзі. Увесну 1919 года Казакоў атрымлівае званне маёра Каралеўскіх ваенна-паветраных сіл Вялікабрытаніі і прызначаецца на пасаду камандзіра Дзвінскага авіяцыйнага дывізіёна.

1 жніўня 1919 года Аляксандр Казакоў загінуў, разбіўшыся проста на ўласным аэрадроме. Па агульным меркаванні відавочцаў гэтай аварыі ён такім чынам скончыў жыццё самагубствам, прыведзены ў роспач эвакуацыяй брытанскіх войскаў з Мурманска, якая пачалася за два дні да здарэння. На карысць гэтай версіі сведчаць таксама і той факт, што за некалькі дзён да гэтага Казакоў адмовіўся ад пасады камандзіра Дзвінскага авіяцыйнага дывізіёна, а за два дні да гібелі — ад прапановы эвакуірвацца ў Вялікабрытанію. Пахавалі Аляксандра Казакова на могілках ля царквы ў селе Дзвінскі Бярэзнік у 250 км на поўдзень ад Архангельска. На надмагільнай пліце сябры высеклі два скрыжаваных прапелеры, а на белай досцы вывелі надпіс: «Лётчык Казакоў. Збіў 17 нямецкіх самалётаў. Мір праху твайму, герой Расіі».