ЗА ШТО ВАЯВАЛІ?

Прычын для вайны можна знайсці шмат. Чым не прычына, напрыклад, падзеі 1871 года, калі паразай Францыі скончылася вайна з Прусіяй, завяршыўся працэс аб’яднання Германіі, і гегемонія Прусіі была замацавана ў новай дзяржаве. Падчас кіравання канцлера О. фон Бісмарка, які намагаўся адрадзіць сістэму саюзаў, знешняя палітыка германскага ўрада характарызавалася імкненнем дасягнуць дамінуючага становішча ў Еўропе. Для таго, каб пазбавіць Францыю магчымасці адпомсціць за паразу ў франка-прускай вайне, Бісмарк паспрабаваў пры дапамозе сакрэтных пагадненняў звязаць з Германіяй Расію і Аўстра-Венгрыю. Але Расія выступіла менавіта на баку Францыі, і Саюз трох імператараў, які планаваў «жалезны канцлер», распаўся. У 1882 годзе ён узмацніў пазіцыі Германіі, стварыўшы Траісты саюз, у якім аб’ядналіся Аўстра-Венгрыя, Італія і Германія. Да 1890 года Германія выйшла на першыя пазіцыі ў еўрапейскай дыпламатыі.

Францыя выйшла з дыпламатычнай ізаляцыі. Скарыстаўшыся пахаладаннем у стасунках паміж Расіяй і Германіяй, а таксама патрэбай Расіі ў капітале, яна заключыла з ёй ваенную канвенцыю і дамову аб саюзе. Расійска-французкі саюз павінны быў адыграць ролю супрацьвагі Траістаму саюзу немцаў. Вялікабрытанія трымалася ў баку ад супрацьстаяння на кантыненце, аднак ціск палітычных і эканамічных абставінаў прымусіў яе зрабіць выбар. Англічан не мог не турбаваць нацыяналістычны настрой, які панаваў у Германіі, яе агрэсіўная каланіяльная палітыка, імклівая прамысловая экспансія і, галоўным чынам, узмацненне яе ваенна-марскога флоту. Брытанія, учорашняя марская імперыя, прыраўнавала немцаў да мора і не жадала бачыць побач новую марскую імперыю. Нікога, апроч сябе.

Даволі хутка прагматычныя брытанцы здолелі знівеляваць свае спрэчкі з Францыяй і ў 1904 годзе заключылі «Сардэчнае пагадненне». Былі пераадоленыя перашкоды і на шляху да англа-расійскага супрацоўніцтва, і ў 1907 годзе было падпісана англа-расійскае пагадненне. Вось так, калісьці, 50 гадоў таму, англічане і французы, занепакоеныя ўзмацненнем цара-варвара на Чорным моры, ваявалі з Расіяй у Крыме, а цяпер вырашылі сябраваць дамамі… канечне ж, супраць Германіі.

Так Расія стала ўдзельніцай Антанты. Вялікабрытанія, Францыя і Расія ўтварылі саюз «Траістае пагадненне» (Triple Entente) ў якасці супрацьвагі Траістаму саюзу германцаў. Такім чынам, у Еўропе з’явіліся дзве варожыя сістэмы без усялякіх там камуністаў і капіталістаў — капіталісты супраць капіталістаў.

Вядома, адной з прычын вайны для Францыі стала імкненне вярнуць страчаныя тэрыторыі Эльзаса і Латарынгіі. І нават знаходзячыся ў саюзе з Аўстра-Венгрыяй, французы не пакідалі надзеі атрымаць назад Трэнтына, Трыест і Фіумэ, якія патрапілі пад уладу імперыі Габсбургаў.

Але ж далёка не яны распачалі гэтую вайну. Палякі, як і падчас вайны з Напалеонам, зноў убачылі магчымасць аднаўлення незалежнай дзяржавы, знішчанай праз тры падзелы Рэчы Паспалітай паміж сквапнымі суседкамі — Расіяй, Прусіяй і Аўстрыяй. Да нацыянальнай незалежнасці імкнуліся шматлікія народы Аўстра-Венгрыі — чэхі, славакі, карпацкія русіны Галіцыі (былой Чырвонай Русі).

Расія ж была ўпэўнена, што не зможа развівацца без абмежавання германскай канкурэнцыі, і, імкнучыся захапіць новыя землі, высоўвала лозунгі аб абароне славян ад Аўстра-Венгрыі, пры гэтым, славян, што жылі на яе тэрыторыі, — украінцаў, палякаў і беларусаў — зняволіла ў часы захопа Рэчы Паспалітай і падаўляла іх барацьбу за незалежнасць. Праўда, пасля вайны з Напалеонам цар Аляксандр І урэшце зразумеў, што памыляўся, калі дурыў ды падманваў палякаў абяцаннямі аўтаноміі пад расійскай каронай. Як, зрэшты, падманваў і беларусаў, абяцаючы Міхалу Агінскаму вярнуць Літве (як Беларусь афіцыйна называлася да 1840 года) былыя вольнасці і аўтаномію. Вынікам гэтых царскіх хітрыкаў стала тое, што палякі і беларусы ваявалі акурат за вызваліцеля Напалеона, супраць цара і яго прынізлівага прыгону. Так, у 1815 годзе цар урэшце абвясціў аб стварэнні Царства Польскага, даючы палякам прывілеі, аўтаномію і ўласнае войска, што ўсё ж такі іх задаволіла не да канца і не зберагло Расію ад двух крывавых паўстанняў у 1830–1831 і 1863–1864 гадах. Ды і паўстанне дзекабрыстаў у 1825 годзе пры ўважлівым вывучэнні аказваецца бунтам дваран-шавіністаў, незадаволеных тым, што цар следам за палякамі вырашыў даць аўтаномію і ліцвінам (беларусам).

Але на Балканах і ў Багеміі сярод сербаў, балгараў і чэхаў, якія не ведалі, што з сябе ў рэчаіснасці ўяўляе Расійская імперыя, сімпатыі да Расіі былі даволі моцнымі. Гэта, дарэчы, адлюстравана ў кнізе Я. Гашака аб салдаце Швейку: чэхі здаваліся ў палон расійцам, не жадаючы ваяваць за ненавісную імперыю аўстрыякаў і мадзьяраў. Расія ваявала на Балканах на баку балгараў яшчэ ў 1877 годзе, але тая вайна прынесла ім мала свабоды. Затое яе пладамі ў большай ступені скарысталіся пранырлівыя сербы, пазбавіўшыся ад асманскага іга. І як бы савецкія гісторыкі ні называлі Першую сусветную вайну імперыялістычнай, нават у СССР сарамліва хавалі той факт, што расійскае войска акупавала паўднёвае ўзбярэжжа Каспія і Паўночны Іран — землі зусім не славянскія.

Але Расіі не былі патрэбны новыя заваяванні. Гэта, наадварот, толькі разбурала яе. Расія з часоў Івана ІІІ, захопліваючы новыя землі, так і не навучылася паважаць сваіх новых грамадзян, як і не навучалася станоўча выкарыстоўваць іх патэнцыял ці хаця б проста вырашыць, што далей рабіць з новадалучанымі землямі. З часоў заваяванняў Івана ІІІ, Івана ІV і Пятра І разам з імі, як правільна заўважыў Міхаіл Велер, маскоўскія цары эксплуатавалі прымітыўную халопскую захопніцка-качэўніцкую (зулускую) філасофію: добра жыць за кошт новадалучаных багатых земляў. Але ці стала жыхарам Масковіі лепей ад заваявання багатай Наўгародскай рэспублікі ці ліквідацыі квітнеючай Пскоўскай рэспублікі? Ці стала лепей жыхарам Расіі пасля далучэння Прыбалтыкі, Фінляндыі і Рэчы Паспалітай, разгрому Чаркесіі і ўсяго Каўказа, заваявання Сібіры? Не, не стала. Наадварот. Яны па-ранейшаму былі галечай, якая знаходзілася, па сутнасці, пад арыштам, гінулі ў змаганіі невядома за што ў далёкіх краях, жывучы пад прыгонам, як цяперашнія вязні, асуджаныя на «хімію».

Цары атрымлівалі калісьці багатыя, але спустошаныя вайной землі, аднаваіць парадак на якіх войска не ўмела, толькі хутка рабавала тое, што яшчэ засталося. Іншыя краіны засяроджваліся на сабе і творчай працы, у той час як Васіль ІІІ, яго нашчадак Іван ІV, Алексей Міхайлавіч, Петр І і Кацярына Вялікая ўсё грэблі і грэблі, не ведаючы, што рабіць з гэтым далей. А потым было разбурэнне і ператварэнне квітнеючых краёў у чарговую прыгонную глухмень, адкуль нармальныя людзі імкнуліся збегчы на захад.

І вось цару Мікалаю варта было б задумацца, што рабіць з гэтай велізарнай тэрыторыяй, населенай разнастайнымі, часам варагуючымі народамі, як уладкаваць іх нармальнае суіснаванне і развіццё. Замест гэтага цар пайшоў вайной на Японію. І з трэскам яе прайграў.

Ну а ў Берліне сваю будучыню звязвалі з разгромам Францыі і Вялікабрытаніі і аб’яднаннем краін Цэнтральнай Еўропы пад кіраўніцтвам Германіі. У Лондане лічылі, што народ зможа жыць спакойна, толькі знішчыўшы галоўнага ворага — Германію.

Напружанасць у міжнародных стасунках была ўзмоцнена шэрагам дыпламатычных крызісаў — франка-германскім сутыкненнем у Марока ў 1905–1906 гадах, анэксіяй Босніі і Герцагавіны аўстрыйцамі ў 1908–1909 гадах і, урэшце, Балканскімі войнамі 1912–1913 гадоў. Вялікабрытанія і Францыя падтрымлівалі Італію ў рэалізацыі інтарэсаў у Паўночнай Афрыцы, чым некалькі аслабілі яе адданасць Траістаму саюзу. З гэтай прычыны Германія ўжо не магла разлічваць на Італію як на надзейнага саюзніка ў будучай вайне.

У Сербіі пасля Балканскіх войнаў пачалася актыўная нацыяналістычная прапаганда супраць аўстра-венгерскай манархіі. Група сербаў, чальцоў кансператыўнай арганізацыі «Млада Босна» («Маладая Боснія»), прыняла вельмі неразумнае рашэнне забіць спадкаемца прастола Аўстра-Венгрыі эрцгерцага Франца-Фердынанда, быццам смерць аднаго чыноўніка можа паўплываць на палітыку цэлай манархіі — яго па-просту зменіць іншы, як гэта здаралася пасля замахаў народавольцаў на цара ў Расіі. Магчымасць здзейсніць нікому не патрэбны тэракт выпала, калі Франц-Фердынанд разам з жонкай адправіўся ў Боснію на вучэнні аўстра-венгерскіх войскаў.

Як ужо было сказана раней, эрцгерцаг і яго жонка былі застрэленыя дзевятнаццацігадовым студэнтам з «Млады Босны» Гаўрылам Прынцыпам 28 чэрвеня 1914 года. Вось з гэтай, падалося б, малой іскры, крымінальнай, па-сутнасці, справы, і разгарэлася полымя вайны.

Вядома, у нашыя дні стрэлы тэрарыста з Сараева не прымусілі б палову света распачынаць вайну адно супраць аднаго. Справа была б вырашана ў кампітэнцыі крымінальнага суда, і не болей. Нават атака арабскіх тэрарыстаў на хмарачосы ў Нью-Йорку абышлася толькі поркай аднаго Афганістана ды ліквідацыяй Бен Ладэна. Але ў той час чакалі на нагоду. І такая кволая нагода ўсіх задаволіла.

23 ліпеня Аўстра-Венгрыя, усклаўшы віну за забойства Франца-Фердынанда на Сербію, абвяшчае ёй заведама невыканальны ўльтыматум, у якім патрабуе правесці чысткі дзяржапарата і арміі ад чыноўнікаў і афіцэраў, якія былі заўважаныя за антыаўстрыйскай прапагандай; арыштаваць падазраваных у супрацоўніцтве з тэрарыстамі; дазволіць паліцыі Аўстра-Венгрыі на тэрыторыі Сербіі праводзіць следствы і здзяйсняць пакаранні абвінавачаных у антыаўстрыйскіх дзеяннях. На адказ сербам было дадзена толькі 48 гадзін.

У той жа дзень Сербія пачынае мабілізацыю, аднак пры гэтым пагаджаецца на выкананне ўсіх патрабаванняў Аўстра-Венгрыі, за выключэннем допуску аўстрыйскай паліцыі на ўласную тэрыторыю. Ну а Германія настойліва падштурхоўвае Аўстра-Венгрыю да абвяшчэння сербам вайны.

25 ліпеня Германія распачынае прыхаваную мабілізацыю: не абвяшчаюшы аб ёй афіцыйна, на прызыўныя пункты пачалі рассылаць павесткі рэзевістам. 26 ліпеня Аўстра-Венгрыя абвяшчае мабілізацыю і пачынае засяроджваць войскі на мяжы з Сербіяй і Расіяй.

28 ліпеня Аўстра-Венгрыя, паведаміўшы, што патрабаванні ўльтыматуму не выкананыя, абвяшчае Сербіі вайну. Аўстрыйская цяжкая артылерыя пачанае абстрэл Белграда, а рэгулярныя войскі Аўстра-Венгрыі пераходзяць сербскую мяжу. Расія абвяшчае, што не дапусціць акупацыі Сербіі. У французскім войску сканчваюцца адпачынкі.

29 ліпеня Мікалай ІІ даслаў Вільгельму ІІ тэлеграму з прапановай перадаць вырашэнне аўстрыйска-сербскага канфлікту міжнароднаму трацейскаму суду ў Гаазе. Вільгельм ІІ не адказаў на гэтую тэлеграму.

29 ліпеня ў германскай арміі былі перарваныя адпачынкі. 30 ліпеня пачалася частковая мабілізацыя ў Францыі.

31 ліпеня абвешчана ўсеагульная мабілізацыя ў Расійскай імперыі. У той жа дзень у Германіі было абвешчана становішча, якое «пагражае вайной». Германія прад’яўляе ўльтыматум Расіі — альбо Расія спыняе прызыў у армію, альбо Германія абвяшчае ёй вайну.

Мікалай ІІ не адказаў. Францыя, Аўстра-Венгрыя і Германія абвяшчаюць усеагульную мабілізацыю. Германія сцягвае войскі да бельгійскай і французскай межаў. Пры гэтым з раніцы 1 жніўня міністр замежных спраў Вялікабрытаніі Э. Грэй абяцаў нямецкаму амбасадару ў Лондане, што ў выпадку вайны паміж Германіяй і Расіяй Англія захавае нейтралітэт пры ўмове, што не будзе атакавана Францыя.

Падаецца, ніхто не хацеў вайны, але ўсе рабілі ўсё, каб яна пачалася. І вось закруцілася д’ябальскае кола: 28 ліпеня 1914 года Аўстра-Венгрыя абвясціла вайну Сербіі, 1 жніўня Германія абвясціла вайну Расіі, у той жа дзень немцы без усялякага абвяшчэння вайны ўварваліся на тэрыторыю Люксембурга. 2 жніўня немцы канчаткова акупавалі Люксембург і высунулі Бельгіі ўльтыматум аб пропуску германскіх войскаў да французскай мяжы. На разважанні бельгійскім уладам было дадзена ўсяго 12 гадзін. 3 жніўня Германія абвясціла вайну Францыі, абвінаваціўшы яе ў «арганізаваных нападах і паветраных бамбардзіроўках германскай тэрыторыі» і «ў парушэнні бельгійскага нейтралітэту».

3 жніўня Бельгія адмовілася выконваць патрабаванні нямецкага ўльтыматуму. Германія ў адказ абвяшчае ёй вайну. Быццам галодны воўк, яна лезе ў курыны хлеўчык, не клапоцячыся аб тым, ці прыхаваны там пасткі.

Свет адрэагаваў на агрэсію Германіі абурэннем. Нават тыя краіны, жыхары якіх вельмі цьмяна ўяўлялі, што такое ёсць гэтая Германія. Так, вайну Германіі і Аўстра-Венгрыі абвесцілі такія экзатычныя дзяржавы, як далёкія ад еўрапейскіх «разборак» Кітай і лацінаамерыканскія Перу, Уругвай, Бразілія, Панама і Куба. У красавіку 1917 года маленькая, але ганарлівая Балгарыя абвясціла вайну ЗША, пасля таго як тыя абвясцілі вайну Германіі. Японія таксама абвясціла вайну і Германіі, і Аўстра-Венгрыі… Увесь свет нібыта з глузду з’ехаў.