ЗАБЫТЫ ПАД ВЕРДЭНАМ РАСІЙСКІ САЛДАТ

З цяжкімі баямі пад Вердэнам звязана адна містычная, але цалкам рэальная гісторыя, якую распавяла сям’я Кларынваль.

2 верасня 1916 года Ганна Кларынваль, матка салдата Рэнэ Кларынваля, які ваяваў пад Вердэнам, у прамежак часу паміж 10 і 11 гадзінамі дня, раптам адчула сябе кепска. Жанчыну ахапіў панічны жах, дыханне зрабілася частым, а цела працяў невыносны боль. Трымаючыся за сцены, каб не ўпасці, яна неяк дабралася да дзвярэй пакоя дачкі і крыкнула: «Я невыносна пакутую! Баюся, з тваім братам здарылася нешта жахлівае!» Дачка супакоіла яе, сказаўшы, што такое самаадчуванне, верагодна, выклікана нэрвовым напружаннем, бо з фронта даўно не было лістоў.

А праз два дні Кларынвалі атрымалі дэпешу, у якой камандзір эскадрыльі, выказваючы спачуванні, паведаміў, што лейтынант Кларынваль быў збіты 2 верасня і пахаваны на вайсковым пагосце ў Д’епе ў магіле пад нумарам 56. Мадам Кларынваль і яе муж Георг, адстаўны камбат, неўзабаве выехалі ў Д’еп, дзе ўбачылі могілкі ў жудасным стане — з-за нядаўняй бамбёжкі.

У двух ацалелых пасля налёту французскіх магілах, як паказала эксгумацыя, ляжалі пехацінцы, не лётчыкі. Астатнія не закранутыя бомбамі пахаванні былі нямецкімі. Афіцэр, які кіраваў працамі па ўпарадкаванні інтэрнацыянальных могілак, спачуваючы несуцешным бацькам, даў каардынаты нейкага высокапастаўленага вайсковага чыноўніка, які займаўся ўлікам загінуўшых жаўнераў, і да якога, акрамя іншай, сцякалася інфармацыя аб месцах пахаванняў і перазахаванняў у выпадку памылковай ідэнтыфікацыі парэшткаў. На жаль, доўгая перапіска з гэтым палкоўнікам не дапамагла нічога высветліць.

Ганна Кларынваль праз цэлыя дні нерухома сядзела на падваконні спальні, пустымі вачыма гледзячы на дрэвы на іншым баку вуліцы. Як яна прыгадвала пазней, вяртанне да «дзейснага здароўя» здарылася 25 мая а 8.30 раніцы, калі сярод зялёных галін на фоне кавалка блакітнага неба яна ўбачыла «горача любімага сына Рэнэ з тварам, смяротна бледным, але добра пазнавальным». Побач стаялі двое хлопцаў, якіх раней Ганна не сустракала. З нейкай прычыны ўзмацнілася ўпэненасць у тым, што незнаёмцы — немец і расіец, што іх, як і яе сына, няма сярод жывых.

Мадам Кларынваль, упэўненая, што розум яе пакінуў, бо здані трывала трымаліся, не знікаючы, вырашыла паклікаць мужа, які, на яе думку, не павінны быў нічога ўбачыць. Але яе муж таксама ўбачыў сына і яго спадарожнікаў. Яскрава бачыла тое ж і сястра загінулага Рэнэ, Мары. Прыкладна праз сорак хвілін відмо знікла з ускрайку дарогі, па якой, нічога не заўважаючы, спяшаліся звычайныя парыжане. Дзяўчына заўважыла: «У свеце памерлых, які распрасціраецца на іншым баку ад света жывых, уласныя, у аснове сваёй адрозныя ад нашых, фізічныя законы. У асяродку памерлых усё, відаць, сімвалічна. Брат наведаў нас, каб упэўніць, што яго магіла знаходзіцца паміж расійскай і нямецкай. Там і трэба шукаць».

З-за цяжкага становішча пад Вердэнам па просьбе французскага камандвання ў сакавіку 1916 года на расійскім Заходнім фронце (на тэрыторыі Беларусі) з мэтай адцягненя ўвагі немцаў была арганізавана наступальная аперацыя. Двухтыднёвыя спробы расійскай арміі прарваць лінію германскай абароны завяршыліся няўдачай, аднак на працягу гэтага часу ціск немцаў на Вердэн і на самой справе значна аслабеў.

У чэрвені — ліпені 1916 года па просьбе ўжо італьянскага камандавання на расійскім Заходнім фронце было арганізавана новае наступленне, зноў на нашых землях, вядомае як Баранавіцкае. Яго мэтай быў прарыў германскага фронта ў Беларусі і наступленне на Брэст-Літоўск.

Паралельна 4 чэрвеня 1916 года на Паўднёва-Заходнім фронце пачалася дапаможная наступальная аперацыя расійскай арміі, якая атрымала назву Брусілаўскі прарыў, ад імені камандуючага фронтам А. А. Брусілава. Аднак Баранавіцкая бітва фактычна завяршылася з нулявым вынікам, у той час як на Паўднёва-Заходнім фронце была нанесена параза германскім і аўстра-венгерскім войскам у Галіцыі і Букавіне. Поспехі расійскай арміі заахвоцілі Румынію да выступлення на баку Антанты. 17 жніўня 1916 года была заключана дамова паміж Румыніяй і чатырма дзяржавамі Антанты. Першая брала на сябе абавязак абвясціць вайну Аўстра-Венгрыі, другая, у сваю чаргу, абяцала аддаць ёй за гэта Трансільванію і частку Букавіны. 28 жніўня Румынія абвясціла Аўстра-Венгрыі вайну, што значна палегчыла становішча саюзнікаў: немцы і аўстрыйцы былі вымушаны перакінуць частку сіл у Румынію.

Аднак да канца года румынская армія была разбіта, а большая частка тэрыторыі краіны акупавана. Тут ва ўтрыманні фронта спадзявацца можна было толькі на расійцаў.