І НА ВАДЗЕ, І ПАД ВАДОЙ

Куды больш паспяхова, чым на сушы і ў паветры, у расійцаў ішлі справы ў марскіх бітвах. Праўда, на Балтыцы асабліва буйных баёў не было, але немцы, тым не менш, здзяйснялі спробы праціснуцца ў Фінскі заліў, але гэтаму перашкаджаў расійскі флот.

На моры, як на сушы і ў паветры, камандаванні варожых бакоў сутыкнуліся з праблемамі. Як высветлілася, ніхто не ўспрымаў сур’ёзна магчымасці падводных лодак, таксама як і самалётаў. Ніхто не знайшоў час на тое, каб больш-менш прыстойна ўзброіць самалёты, а на моры ніхто не думаў аб распрацоўцы метадаў вайны з падводнымі лодкамі. І ў выніку, субмарыны ў пачатку вайны адчувалі сябе гаспадынямі мора. На жаль, вайсковая думка відавочна не паспявала за тэхнічным прагрэсам.

У 1914 года споўнілася ўжо 15 гадоў з часу, калі першая ў свеце падводная лодка пад назвай «Holland» («Галандыя») была залічана ў склад рэгулярнага ваеннага флоту. Субмарыны прайшлі ўжо тры вайны (расійска-японскую, італа-турэцкую і грэка-турэцкую), здзейсніўшы шэраг атак і нават выпусціўшы адну тарпеду, але міма цэлі.

Аднак, нават параўнальна доўгі досвед выкарыстання субмарын не даў адказу на пытанне: як правільна выкарыстоўваць падводныя караблі ў вялікай вайне, да якой рыхтаваліся краіны Антанты і іх праціўнікі?

Калі на сушы Германія білася ў асноўным з французамі і расійцамі, то на моры — з англічанамі, прадстаўнікамі марской імперыі. У 1914 годзе ваенны флот Вялікабрытаніі быў, як і на працягу двух сотняў гадоў да таго, буйнейшым у свеце і панаваў у водах, якія атачалі Брытанскі архіпелаг. Флот Германскай імперыі, які актыўна будаваўся каля апошніх пятнаццаці гадоў, апярэдзіў флоты іншых дзяржаў і стаў другім у свеце па магутнасці. Брытанскі флот збіраўся арганізаваць дальнюю блакаду германскіх партоў, аб чым было абвешчана 20 жніўня 1914 года, а нямецкія ваенна-марскія сілы рыхтаваліся да абароны.

З самага пачатку вайны нечакана, як раней было сказана, эфектыўна праявілі сябе падводныя лодкі абодвух бакоў. Аднак першы баявы паход германскіх субмарын, які пачаўся 6 жніўня, завяршыўся не вельмі ўдала. У напрамку Аркнейскіх выспаў з мэтай далёкай разведкі была выслана першая флатылія. І хоць паход скончыўся безвынікова, і пры гэтым загінула дзве лодкі U-13, якія зніклі без вестак, і U-15, якая была пратаранена лёгкім крэйсерам, ён прадэманстраваў, што субмарыны здольныя на далёкія пераходы, чаго раней ніхто не меркаваў. Кіраўніцтва брытанскага флоту не верыла, што германскія падлодкі маюць аўтаномнасць, дастатковую для пераадолення адлегласці ад свайго берага да Злучанага Каралеўства, аднак запас ходу тагачасных лодак цалкам дазваляў выканаць гэткі маршрут.

Першай ахвярай нямецкіх падлодак стаў крэйсер «Патфайндар», патоплены 5 верасня лодкай U-21, а 13 верасня брытанская лодка Е-9 патапіла састарэлы германскі крэйсер «Хела».

22 верасня 1914 года ля галандскага ўзбярэжжа, ля порта Хук-ван-Холанд састарэлая германская падводная лодка U-9 пад камандаваннем Ота Ведыгена менш чым за дзве гадзіны патапіла адразу тры брытанскія браненосныя крэйсеры. Загінула 1459 брытанцаў, выратаваць атрымалася толькі 837 чалавек. Гэтая атака выклікала ў Каралеўстве шок, узмоцнены тым, што каманды крэйсераў складаліся ў асноўным з сямейных рэзервістаў і маладых кадэтаў.

Ведыген вярнуўся на базу героем, аб яго перамозе пісалі ўсе газеты, дадаючы да артыкулаў меркаванне, што час надводных караблёў сканчваецца. У Расіі аднойчы ў «Даведніку Расійскага Імператарскага флота» за 1915 год быў апублікаваны рапарт Ведыгена, у якім капітан сам распавядае пра подзвіг, які зрабіў яго славутым:

Я плаваў на паверхні вады, за выключэннем выпадкаў, калі ў моры было відаць судны; тады я зусім пагружаўся, не паказваючы нават пераскопа. У 6.10 раніцы я ўбачыў адзін з вялікіх англійскіх крэйсераў у 18 мілях ад Хук-ван-Холанда; мая лодка адышла ад сваёй базы значна далей за 200 міль; і яна хоць і была старога тыпу, але працавала выдатна. Мы былі пад вадой, паказваючы толькі 5 футаў свайго пераскопа. Але калі пабачылі крэйсеры, то зусім сышлі пад ваду і працягвалі ісці ў іх напрамку такім чынам, каб заняць становішча ў сярэдзіне ўтворанага праз крэйсеры трохкутніка.

Калі я зноў падняўся, то знаходзіўся ўжо на дыстанцыі міннага стрэлу, але, жадаючы біць напэўна, зноў пагрузіўся і яшчэ больш наблізіўся да крэйсераў; потым зноў падняўся і, ацаніўшы адлегласць, вырашыў адсюль пусціць міну…

Тады, сышоўшы на 12 футаў пад ваду, я пусціў адну міну, якая патрапіла ў корпус судна пад склепам, выбух якога давяршыў пагібель крэйсера (гэта быў «Абукір») на працягу некалькіх хвілін; на лодцы адчуваўся шум і перадавалася вібрацыя ад выбуху крэйсера; яго экіпаж прадэманстраваў вялікую мужнасць, стоячы ля гармат да самага пагружэння корпуса, гатовы адкрыць агонь, але марна, бо я сышоў пад ваду, паспеўшы, аднак, заўважыць, што абодва іншых крэйсеры на поўным ходзе рынуліся дапамагаць таварышчам.

Апусціўшыся на належную глыбіню, я ў той жа час пусціў адну міну па бліжэйшым з іх; англічане дапамаглі мне ў выкананні маёй задачы; міна патрапіла ў «Хуг», але не так удала, як першая, бо крэйсер пратрымаўся на вадзе яшчэ 20 хвілін, потым перавярнуўся і патануў. Трэці крэйсер тым часам ацаніў небяспеку, якой падвяргаўся, асцярожна зігзагамі набліжаўся, страляючы з кароткаствольных гармат, але беспаспяхова, хаця адзін са снарадаў ударыўся даволі блізка ад нас. На бліжэйшай адлегласці я пусціў у «Крэсі» дзве міны; раздаўся выбух, каманда да канца стаяла ля гармат, прадэманстравала традыцыйнае для англійскіх маракоў геройства.

Адыходзячы з месца гібелі крэйсераў, я спрабаваў час ад часу паказвацца мінаносцам праціўніка, каб завесці іх у раён патаплення англійскіх суднаў; ў прыцемках яны заўважылі мяне і імкнуліся захапіць у лавушку, але мы не паддаліся, і ў хуткім часе яны спынілі пераслед.

З дакументаў бачна, што U-9 дзейнічала ў ідэальных для сябе ўмовах, а англічане былі бездапаможнымі ў дачыненні да пагрозы з-пад вады. Канечне, такая раскоша для падводных лодак хутка скончылася, і з 351 германскай субмарыны, якія ўдзельнічалі ў Першай сусветнай вайне, 178 лодак (больш за 50 %) былі патоплены.

У цэлым жа на працягу 1914 года дзеянні абодвух бакоў былі засяроджаны на знішчэнні баявых караблёў адно аднаго. Падводныя лодкі за гэты тэрмін патапілі разам 8 крэйсераў і адзін лінкор.

Таксама было пачата знішчэнне гандлёвых судоў — 20 кастрычніка 1914 года субмарына U-17 патапіла параход «Глітра», які стаў першым камерцыйным параходам, знішчаным у часы Першай сусветнай вайны. Ён затануў ля нарвежскага берага, і пры гэтым былі захаваны ўсе фармальнасці прызавога права.

Разам на працягу кастрычніка — снежня 1914 года было знішчана 300 000 тон гандлёвага танажу.

У 1915 годзе пачалася, але адносна абмежаваная, падводная вайна. Блакада партоў Германіі Вялікабрытаніяй пацягнула за сабой распрацоўку контрмер. Для ўсталявання блакады планавана ўжываць падводныя лодкі і дапаможныя крэйсеры-рэйдары, пераабсталяваныя з гандлёвых суднаў. Лонданская дэкларацыя 1909 года, якая рэгулявала правілы марской блакады, была створана для крэйсераў пры ўмове неаказання супраціву гандлёвымі судамі. Таму дэкларацыю было складана ўжыць у дачыненні да падводных лодак, што, усплываючы для дагляду, рабіліся лёгкай здабычай.

13 студзеня 1915 года брытанскае Адміралцейства выдала сакрэтнае распараджэнне, якое дазваляла гандлёвым суднам Злучанага Караўства выкарыстоўваць сцягі нейтральных краін. У той жа дзень пачаліся працы па ўсталёўцы артылёрыйскіх гармат на гандлёвых караблях.

7 мая 1915 года немецкая U-20 пад камандаваннем капітан-лейтынанта Вальтэра Швігера памылкова выпусціла тарпеды па трансатлантычным лайнеры «Лузітанія». Карабель быў знішчаны адзінай тарпедай і патануў усяго за 20 хвілін. Загінула 1198 чалавек, у тым ліку 128 грамадзян ЗША. Амерыканскія і англійскія ўлады і прэса яшчэ на працягу доўгага часу з папрокам прыгадвалі Германіі гэтую трагедыю. Праз тыдзень пасля катастрофы ўрад ЗША накіраваў ноту пратэсту, у якой паведамлялася, што судна было пасажырскім і яго патапленне з’яўляецца праявай пірацтва ў адкрытым акіяне. На гэта немцы адказалі, што «Лузітанія» знаходзілася ў водах, абвешчаных зонай баявых дзеянняў, і што папярэджанне аб гэтым было надрукавана ва ўсіх газетах света. Гэта падзея абвастрыла адносіны Германіі і ЗША, шлі бясконцыя абмены нотамі аб выплатах сем’ям пацярпелых. Трагедыя «Лузітаніі» падштурхнула прэзідэнта Злучаных Штатаў Вудра Вільсана да разгляду магчымасці абвясціць Германіі вайну. Гэта падзея таксама напружыла стасункі ў нямецкім Адміралштабе — кайзер быў супраць неабмежаванай падводнай вайны, у адрозненні ад грос-адмірала Альфрэда фон Тырпіца.

Яшчэ напярэдадні вайны з пункту гледжання закона падлодка, сустрэўшы варожы карабель, павінна была даслаць на борт партыю ваеннаслужачых для дагляду. Калі была ўсталявана наяўнасць забароненага ладунку, судна лічылася прызам. Патрэбна было адвесці яго ў свой порт ці, пры немагчымасці, знішчыць, гарантуючы бяспеку экіпажу. Артылерыю на субмарынах, за рэдкім выключэннем, не ўсталёўвалі, а тарпедны залп па гандлёвым судне проста не ўкладаўся ў галовах маракоў. Але ў жыцці ўсё аказалася значна больш жорстка і сувора, чым на паперы.

Некаторыя гісторыкі лічаць, што патапленне «Лузітаніі» вызначыла ўдзел Злучаных Штатаў у вайне. Але, як высветлілася ўжо ў 2009 годзе, ЗША і Вялікабрытанія таксама не былі з чыстымі рукамі. Вадалазы даследвалі рэшткі лайнера, пасля чаго былі атрыманы сведчанні таемнай перавозкі боепрыпасаў на гэтым грамадзянскім лайнеры, што раней урады пацярпелых краін адмаўлялі. Вось чаму карабель зайшоў у зону баявых дзеянняў!

Адзін з вадалазаў, Цім Кэры, сказаў:

Тое, што мы знайшлі, не пакідае сумневаў у тым, што «Лузітанія» дастаўляла боепрыпасы са Злучаных Штатаў еўрапейскім саюзніцкім вайскам.

А як ішлі справы з субмарынамі ў Расійскай імперыі?

Проста кажучы, не надта. Маракі, журналісты, пісьменнікі змарнавалі гару паперы ў апісаннях будучай вайны на моры. Да гэтай тэмы прыклаў руку і Жуль Верн, апісваючы «Наўцілус» капітана Нэма, і аўтар знакамітых прыгод Шэрлака Холмса сэр Артур Конан Дойль. Апошні ў 1914 годзе апублікаваў аповесць, у якой падлодкі невялікай краіны пагражаюць існаванню вялікай марской дзяржавы. У гэтай плыні паперы і словаў, якая мала цікавіла вайскоўцаў, тым не менш сустракаліся вельмі дакладныя і важныя прадказанні. Вось і расійскі флот быў адным з нешматлікіх, які меў баявы падводны досвед, але нават вядучы расійскі канструктар субмарын І. Г. Бубноў у 1909 годзе пісаў, што лодкі ў будучай вайне будуць несці пазіцыйную службу ля берагоў, «як своеасаблівыя мінныя банкі». Падводныя лодкі ніколі не былі сярод улюбёнай зброі адміралаў царскага флоту. Іх больш прываблівалі прыгожыя, шматгарматныя браненосцы, да якіх меў сімпатыю і цар Мікалай, а не несамавітыя прысадзістыя субмарыны. Такое стаўленне часта выяўлялася ў шматлікіх анекдотах пра падводнікаў.

Перад Першай сусветнай вайной, для прыцягвання добраахвотнікаў у падводны флот было зроблена хадатайніцтва аб прыбаўленні пенсіі афіцэрам-падводнікам. Рэакцыя адміралцейскіх чыноў аказалася станоўчай, але вельмі своеасаблівай: «Можна і дадаць, усё адно патонуць!» Нескладана ўявіць, наколькі рэтраградніцкі і бюракратычны дух панаваў у вышэйшых эшалонах арміі і флоту.

Увогуле, такое стаўленне да падводных лодак было характэрна для большасці адміралаў любой краіны. Нават немцы, якія ледзь не паставілі Англію на калені ў марскіх бітвах менавіта дзякуючы падводным лодкам, у 1914 годзе яшчэ не ведалі, што з імі рабіць. У першыя дні вайны дазорны мінаносец выводзіў субмарыны ў адкрытыя воды, дзе яны да вечара стаялі на якары, як плывучыя вартоўні ля галоўнай базы кайзераўскага флоту.

Улетку 1914 года брыгада падлодак расійскага Балтыйскага флоту мела 8 баявых і 3 вучэбных лодкі. Але толькі адна з іх, «Акула», лічылася па-сапраўднаму баяздольнай. Астатнія належалі да канструкцый часоў расійска-японскай вайны і не маглі адыходзіць далей за Фінскі заліў і яго ваколіцы. Праўда, іх экіпажы дастаткова сур’ёзна рыхтаваліся да баявых дзеянняў, і кожны камандзір зрабіў па 46 тарпедных стрэлаў з розных лодак.

Ужо 29 ліпеня 1914 года субмарыны прынялі на борт баявыя тарпеды. Яшчэ да пачатка ваенных дзеянняў па загадзе адмірала Эсэна быў эвакуяваны Лібаўскі порт і падлодкі разам з плыўбазай «Анадыр» пераведзены ў Рэвель, а ўся маёмасць вучэбнага атрада была пакінута. З 212 падводнікаў 132 адправілі на караблі, 27 — на падлодкі, астатніх — каго куды.

Але калі пачаліся баявыя дзеянні, падводныя караблі вышлі на пазіцыі перад міннай загародай і ўсталі на якары ад старых мін, каб у выпадку неабходнасці можна было іх кінуць. Прастаяўшы ад 7 да 16 гадзін у моры, субмарыны вярнуліся. У далейшым тая ж практыка захавалася: для палягчэння захавання пазіцыі ў моры пакідалі пустыя бочкі з-пад бензіну, і лодкі стаялі ля іх. Пазней мінаносцы расстралялі ўсе бочкі, прыняўшы за міны. Такім чынам, тактыка першапачатковага выкарыстання лодак у расійцаў і ў немцаў была абсалютна аднолькавай, хоць расійскія прайшлі больш сур’ёзную падрыхтоўку.

Чаканага хуткага ўварвання немцаў у Фінскі заліў не адбылося.

Немцы, у сваю чаргу, не дачакаліся атакі на Гэльгаланд. Толькі 24 жніўня 3 крэйсера і падлодка U-3 выйшлі ў аперацыю супраць расійскіх дазораў.

Прычым U-3 з Кіля буксавалі надводным караблём, каб не стаміць раней патрэбнага экіпаж 600-мільным пераходам.

Крэйсеры павінны былі завабіць расійскія караблі, якія неслі дазор, на засаду падлодкі. У далейшым гэты спосаб немцы практыкавалі часта. Так, 27 жніўня нямецкія крэйсеры спрабавалі зацягнуць «Адмірала Макарава» і «Баяна». У той дзень адмірал Берынг моцна рызыкаваў, вабячы расійскія крэйсеры на пазіцыю U-3. Ён спыніў крэйсер «Аугсбург» пад абстрэлам двух расійскіх і выпусціў частку пары, імітуючы трапнасць стрэлу ў карабель. Аднак расійскія судны не пайшлі на збліжэнне. У субмарыны адмовілі стырны, і самастойная зрабіць яна не магла нічога. Вярнуўшыся, камандзір данёс, што лодка непрыдатная для доўгіх аперацый.

Калі з дакументаў, захопленых на крэйсеры «Магдэбург», стала вядома, што немцы не плануюць уварвання на Балтыку, гэта адбілася і на дзеяннях субмарын.

«Дракон» і «Мінога» перайшлі са сталага пункта базавання ў Рэвелі ў Маанзунд і 1 верасня выйшлі на пазіцыі да маяка Тахкона і да Одэнсхольма. На ноч лодкі вярталіся.

7 верасня немцы здзейснілі рэйд у Батнічны заліў трыма крэйсерамі, патапіўшы расійскі параход «Улеяборг». У той жа дзень «Акула» лейтынанта М. А. Гудзіма, аднаго з найбольш вядомых расійскіх падводнікаў, выйшла ў падыход да Дагерорта, а потым замест таго, каб вярнуцца, засталася ў моры і пайшла да берагоў Швецыі. 8 верасня яна ля шведскага ўзбярэжжа Готска-Сандзён выявіла крэйсер «Амазонэ» і з адлегласці 7 кабельтовых а 4.05 выпусціла адну тарпеду па мінаносцах, якія набліжаліся. Немцы, заўважыўшы пенную сцежку, збочылі, тарпеда прайшла міма. Так скончылася першая атака расійскай падлодкі.

Гэтая «самаволка» дала камандаванню ўпэўненасць, што лодкі могуць ваяваць значна актыўней. Напрыканцы верасня ўсе субмарыны выходзілі да Дагенрорта, але іх камандзіры ўжо прагнулі большага і засыпалі сваё начальства рапартамі з планамі разнастайных аперацый.

24 верасня «Дракон» выйшаў да Віндавы (цяперашні Вентспілс, Латвія), бо разведка паведаміла, што там групуюцца нямецкія караблі. На наступны дзень у раён Даго перайшла ўся брыгада. Аднак немцы даведаліся аб прарыве англійскіх лодак на Балтыку і адвялі караблі.

А з 10 па 11 кастрычніка, за 10 дзён да гераічнага бою Ота Ведынгена з брытанцамі, нямецкія падводнікі далі ўрок расійскім. Царскія «Грамабой» і «Адмірал Макараў» з мінаносцам «Дзейсны» выйшлі з Лапвіка ў Фінскі заліў. Яшчэ на Лапвікскіх створах заўважылі парусную лайбу. «Макараў» пайшоў на збліжэнне і выявіў, што гэта жалезны галандскі бот. Яму загадалі зайсці ў Балтыйскі порт для агляду. Потым крэйсер пачаў збочваць управа, і а 8.10 з-за лайбы вырваліся тарпеды. Як высветлілася, нямецкая U-26 трымалася блізка і дакладна выкарыстала момант, калі ўвага маракоў была звернута выключна на лайбу. Перыскоп ніхто не заўважыў, дзве тарпеды прайшлі ўшчыльную ля носа, а апошняя — за кармой. Гэта пры ўмове, што U-26 страляла з 1200 метраў.

Крэйсер даў поўны ход, стрэліў па лайбе некалькімі баявымі снарадамі, а потым хадзіў па заліве разам з «Грамабоем» вялікімі ходамі, часта змяняючы курсы. «Дзейсны» ўжо пад канвоем павёў лайбу ў порт на дазнанне, ці не дзейнічала яна супольна з «немкай». Атака, якая ледзь не завяршылася поспехам, нічаму не навучыла расійскіх маракоў.

На наступны дзень U-26 атакавала караблі, якія вярталіся з дазора. Нягледзячы на тое, што «Палада» і «Баян» праходзілі праз месца атакі «Адмірала Макарава», абодва караблі ішлі простым курсам. Капітан-лейтынант фон Беркхайм заўважыў караблі каля 8 гадзіны раніцы, але не меў бы магчымасці іх атакаваць, калі б караблі не змянілі курс і не пайшлі проста на лодку. Да 11-й гадзіны «Палада» проста сама падплыла пад тарпедныя ўстаноўкі U-26.

Нямецкая субмарына падышла на 500 метраў і стрэліла адной тарпедай, якая трапіла дакладна ў цэль. На борце здэтанавалі боепрыпасы, і крэйсер выбухнуў, загінуўшы за адно імгненне разам з усім экіпажам. З 600 маракоў пасля разрыву тарпеды і дэтанацыі боепрыпасаў не ацалеў ніхто. «Баян» пасля выбуху павярнуў і сышоў назад, часта змяняючы курс.

Уся каманда U-26 была ўзнагароджана жалезнымі крыжамі 1-га і 2-га класаў, ордэн атрымаў і камандзір атрада контр-адмірал Берынг. 14 кастрычніка ўсе нямецкія субмарыны вярнуліся на базы. У гэты раз рэакцыя расійскіх марскіх начальнікаў была імгненнай. Тэрмінова адклікалі ўсе надводныя караблі, а для знешняга гандлю пакінулі адкрытым толькі фінкі порт Раўма ў Батнічным заліве.

У загадзе камандуючага Балтыйскім флотам адмірала Эсэна з’явіліся такія словы:

Апошія тыдні вайны яскрава паказалі, што на некаторых марскіх тэатрах, да якіх належыць і Балтыйскі, падлодкі… атрымліваюць вялікае значэнне.

Толькі пасля трагедыі падводныя сілы Балтфлота было вырашана ўзмацніць караблямі з Далёкага Усходу. З’явілася ідэя папрасіць англічан прыслаць некалькі субмарын, але яны зрабілі гэта самі. Без узгаднення з расійскім камадаваннем лодкі Е-1, Е-9 і Е-11 атрымалі загад ісці на Балтыку ў Лібаву. Задача — атака нямецкіх лінкораў, якія праводзілі артылерыйскія вучэнні ў Кільскай бухце.

Расійскае камандаванне спрабавала схаваць ад немцаў факт прыбыцця англічан. Сцягі спушчаны, нумары на рубках зафарбаваны, каманда на бераг не звальняецца, афіцэры толькі ў штатскім. Аднак англічанам гэта не спадабалася, яны не выконвалі ўмоў канспірацыі, і ў хуткім часе немцы дакладна даведаліся, дзе стаяць брытанцы.

Англійскія караблі падпарадкаваліся расійскаму камандаванню 26 кастрычніка, толькі пасля настойлівых просьб і катэгарычных патрабаванняў. Маракі флота Яго Вялікасці, у асноўным, атрымалі раён патрулявання ў Данцыгскай бухце, дзе з’яўляліся буйныя караблі. У 1914 годзе яны без усялякага поспеху выканалі чатыры атакі. З расійскіх падводных лодак туды магла дайсці толькі «Акула», якая 22 красавіка схібіла тарпедай па параходзе.

Нягледзячы на тое, што балтыйскія падводнікі трэніраваліся значна лепш за сваіх чарнаморскіх калег, ніводная тарпеда так і не дасягнула мэты. Гэта тлумачыцца адсутнасцю метадаў манеўравання, стральбой адзіночнымі тарпедамі і часта без нацэльвання, на вока. Да таго ж, пазней выявіўся надахоп саміх тарпед. Яны змяшчаліся ў вонкавых апаратах і падчас пагружэння на глыбіню 15 м атрымлівалі пашкоджанні, іх кармавыя аддзяленні запаўняліся вадой — у такіх абставінах не прыходзілася казаць пра нейкую дакладную стральбу.

Усяго на працягу 1914 года расійскія падводныя лодкі зрабілі 18 паходаў, адзін з якіх ледзь не скончыўся трагічна.

У верасні 1914 года лодка «Мінога» вярталася з пахода. Падчас шторму яна была дэзарыентавана і не пазнала маяк, што адкрыўся перад ёй, капітан вырашыў падысці бліжэй, каб удакладніць сваё месца. Нечакана лодка села на мель і амаль лягла на бок. Вінт завіс у паветры. Высветлілася, што гэта быў маяк Фільзанд ля выспы Эзэль.

У тым раёне плаванне было забаронена, таму з выспы тэрмінова, каб разабрацца ў абстаноўцы, выляцеў аэраплан. Гідрасамалёт доўга кружыў, спрабуючы разгледзець сцяг на карме. Нарэшце пілот разгледзеў андрэеўскі крыж і сеў на ваду, але так няўдала, што зламаў самалёт. Лётчык распавёў падводнікам, куды яны трапілі, і «Мінога» падняла патрэбны сігнал, па якім з Эзэля прыйшоў кацер і аддвёў самалёт на буксіры. Камандзір лодкі перадаў па радыё інфармацыю аб здарэнні і папрасіў даслаць на дапамогу мінаносец.

Аднак надвор’е пачало змяняцца і, запоўніўшы кармавую цыстэрну, каманда здолела апусціць вінт у ваду. Пасля гэтага, даўшы рэверс дызелям, лодка спаўзла на глыбокую ваду, вярнулася на базу і стала на рэмонт.

Адзіны подзвіг расійскіх падводнікаў апынуўся… міфам. Так, крэйсер «Фрэдэрык Карл» каля Мемеля 17 лістапада а 2:46 падарваўся на міне. Капітан крэйсера, цалкам упэўнены ў тым, што гэта была атака субмарыны, пачаў разварот на мінным полі і зноў падарваўся. Усе караблі і судны, якія знаходзіліся побач, кінуліся на дапамогу. Яны хадзіді па мінах, але падарваўся і затануў толькі параход «Элбінг-9». Тым не менш, нават пасля гэтага немцы працягвалі лічыць, што гэта былі дзеянні падлодкі. Даведаўшыся аб гэтым, адмірал Эсэн выдаў спецыяльны загад па флоце, у якім павіншваў з перамогай… падводнікаў!

Дзейнічалі расійскія падводнікі і ў складзе Чарнаморскага флоту.

Царскі план вайны на Чорным моры, складзены ў 1909 годзе, прадугледжваў выкарыстанне падлодак падчас блакады Басфора, у раёне мыса Залаты Рог і нават у Мрамарным моры. Аднак рэчаіснасць аказалася іншай. Асобны дывізіён падлодак расійскага Чарнаморскага флота складаўся з чатырох састарэлых караблёў часоў расійска-японскай вайны. Яны маглі ўжывацца толькі для абароны сваіх берагоў і далёка ў мора не адыходзілі. У першы жа дзень вайны падлодка «Судак» выратавала дзве шлюпкі з маракамі патопленага мінзага «Прут». Гэта і ёсць самы яскравы эпізод з дзеянняў расійскіх падводнікаў на Чорным моры за ўвесь 1914 год.

Толькі ў пачатку 1916 года пачылі ўваходзіць ва ўжытак новыя сучасныя падлодкі тыпу «Барс», на ўзбраенне нарэшце паступіла удалая тарпеда (узору 1916 года). Адсюль робяцца зразумелымі надзеі, з якімі праважалі ў мора першую расійскую падводную лодку падчас кампаніі 1916 года. Ёю апынулася толькі што спушчаная на ваду ў свой першы баявы выхад лодка «Воўк» — тыпу «Барс». Самая шчаслівая субмарына Расіі ва ўсёй Першай сусветнай.

Яна была пабудавана ў Пецярбургу і ўзняла блакітны крыж Андрэеўскага сцяга ў красавіку 1916 года. Спраектаваў «Ваўка» Малінін, у будучыні — галоўны канструктар першых савецкіх лодак. Старэйшым афіцэрам быў прызначаны лейтынант Бахцін, які падчас камандавання лодкай «Пантэра» адкрыў лік савецкіх падводнікаў, але ў Першай сусветнай вайне супраць немцаў, а ў Грамадзянскай — на жаль, супраць учорашніх саюзнікаў: 31 жніўня 1919 года Бахцін патапіў брытанскі эскадраны мінаносец «Віторыя» («Vittoria»).

Галоўнай задачай расійскіх лодак у 1916 годзе лічыліся дзеянні супраць гандлёвых судоў, якія дастаўлялі са Швецыі ў Германію жалезную руду і метал. Перавозкі мелі стратэгічны характар, бо ўласных рэсурсаў для вядзення вайны Германіі не хапала. Расійскія падводнікі павінны былі ваяваць строга ў адпаведнасці з прызавым правам: лодка абавязана ўсплыць, спыніць транспарт і па дакументах вызначыць нацыянальнасць, характар ладунку, наяўнасць кантрабанды, а ў выпадку патаплення даць экіпажу магчымасць сысці ў шлюпкі.

Немцы, наадварот, бессаромна плавалі ў тэрытарыяльных водах Швецыі, усе знакі на трубах іх суднаў былі зафарбаваны, сцягі не ўздымаліся, а пасля выйсця з порту на бартах усталёўваліся шчыты, пафарбаваныя ў нейтральныя колеры. У дадатак з восені 1915 года некаторыя нямецкія лодкі былі ўзброены артылерыяй.

Гандаль прыносіў Швецыі велізарныя прыбыткі, і яна спакойна назірала за нямецкімі хітрыкамі. Больш за тое, шведы прыкрывалі нямецкія перавозкі сваім ваенным флотам. І гэтыя стасункі не пагоршыліся нават пасля таго, як нямецкі карабель «Метэор» улетку 1915 года памылкова атакаваў і сур’ёзна пашкодзіў шведскуюю лодку «Hvalen», прычым загінуў адзін нямецкі падводнік.

15 мая 1916 года Рэвель выправіў «Воўка» ў паход у раён шведскага порта Норчёпінг. Надвор’е стаяла выдатнае, на палове шляху да пазіцыі на глыбіныі 20 метраў афіцэры арганізавалі распіццё гарбаты пад грамафон, а потым каманда пераночыла. 17 мая а 4-й гадзіне раніцы судна ўзнялася на паверхню і рушыла да месца патрулявання.

Дзень стаяў сонечны і падводнікі, заўважыўшы ў далечыні белую пляму, тэрмінова сышлі пад ваду. Але гэта быў невялічкі параходзік з велізарным шведскім сцягам. Нічым не выдаўшы сваёй прысутнасці, «Воўк» цярпліва чакаў на здабычу.

У хуткім часе паказаўся чорны ценярыс, які выпускаў магутныя клубы дыму. Вялікі параход без сцяга і якіх-небудзь надпісаў моцна спяшаўся. Камандзір лодкі, палічыўшы, што судна без сцяга без сумневаў нямецкае, загадаў усплыць. Камендоры выскочылі на палубу і яшчэ па калена ў вадзе зрабілі два стрэлы перад суднам. Транспарт спыніўся і павольна ўзняў нямецкі сцяг. Каманда «Гера», так называўся параход, захоўвала сябе па-нямецку строга дысцыплінавана. На сігнал «Як мага хучэй пакінуць судна» немцы далі падцвярджальны сігнал, а праз 2 хвіліны 23 чалавекі, як гарох, скаціліся ў шлюпкі і адышлі ад борта.

Вахтавы афіцэр лейтынант Падэрні загадаў нямецкаму капітану прывезці карты і дакументы з судна, а на лодцы ўзняць Андрэеўскі сцяг, каб паказаць, што расійскі флот выйшаў у мора. Нямецкі капітан выканаў загад і, падняўшыся на лодку, падаваўся абсалютна спакойным, але калі праз сем хвілін пасля выбуху тарпеды яго «Гера» ўстала вертыкальна і пайшла на дно, ён не вытрымаў і закрыў твар рукамі.

Тым, хто застаўся ў шлюпках, абвясцілі, што яны вольныя, абрадаваныя немцы адсалютавалі, узняўшы фуражкі…

Усё адбылося ідэальна на ўзорным узроўні, быццам паводле падручніка.

Аднак некалькі пазней сігнальшчыкі заўважылі пераскоп падводнай лодкі, і «Воўк» тэрмінова сышоў пад ваду. Пераладаваўшы тарпедны апарат і пачакаўшы пару гадзін, лодка ўсплыла пад пераскоп, і камандзір убачыў літаральна побач яшчэ адзін параход пад назвай «Колга», але зноў без знакаў адрознення. Нягледзячы на тое, што заставалася небяспека нямецкай атакі, капітан Месэр вырашыў усплыць. Параход пасля некалькіх стрэлаў спіныўся, але калі агонь сціх, даў поўны ход. «Воўк» у падобнай сітуацыі меў права страляць і зараз жа выпусціў тарпеду, якая трапіла ў сярэдзіну корпуса. Ля борта ўзняўся велізарны слуп вады, а калі ён асеў, «Колга» спынілася і рэзка пачала хіліцца. На палубу выбеглі людзі і пачалі пускаць шлюпку.

Тым часам на даляглядзе паказаўся дымок, і лодка не стала чакаць, пакуль непаслухмяны параход патоне. Развіўшы поўны ход, субмарына заспяшалася на перахоп новага транспарта. Чаканні спраўдзіліся — ім апынулася нямецкая «Б’янка».

Капітан «Б’янкі», зразумеўшы, што з «Ваўком» не пажартуеш, паслухмяна выканаў усе загады. Каб ашчадзіць час, параход патапілі тарпедай. У момант выбуху на ім спрацаваў гудок, які замоўк, толькі захлынуўшыся ў хвалях. Гэта быў своеасаблівы салют бліскучаму поспеху расійскай падводнай лодкі, якая за дзень знішчыла больш суднаў, чым усе субмарыны на Балтыцы за два папярэдніх гады. Другі нямецкі капітан з палубы «Ваўка» сумна слухаў сігнал свайго парахода. Да месца атакі падышлі два «шведы» і здалёк назіралі за тым, што адбываецца. Толькі пасля адыхода «Ваўка» яны заняліся выратаваннем людзей на шлюпках.

На другі дзень палявання «Ваўка» ўсе параходы на яго шляху апынуліся шведскімі. Немцы пасля «чорнага дня» затрымалі выхад сваіх суднаў. Такім чынам, «Воўк» паспяхова вырашыў задачу па перарванні нямецкай камунікацыі.

Уночы лодка зараджала акумулятарныя батарэі, па моры, паступова ўзмацняючыся, пайшлі хвалі. Адна з іх накрыла субмарыну, і шмат вады патрапіла праз адчынены люк усярэдзіну. Удалечыні паказаліся агні парахода, і камандзір лодкі пайшоў на збліжэнне.

Нечакана сігнальшчык заўважыў на карме чырвоны агонь, які хутка набліжаецца. У хуткім часе стала зразумела, што гэта мінаносец, які ідзе проста на лодку. Субмарына тэрмінова пачала пагружэнне, і тут адазвалася здарэнне з хваляй. Заліты ёй электраматор даў моцную ўспышку, і механік атрымаў сур’ёзныя апёкі. Аднак дзякуючы добраму валоданню тэхнікай падводнікі змаглі замяніць пацярпелага і хутка ўвялі судна пад ваду. Толькі пасля гэтага матрос, які прыбег на цэнтральны пост, даклаў, што на носе было добра чуваць шум ад вінтоў тарпеды, што прайшла ў 1–2 м ад борта. Некалькі імгненняў выратавалі лодку ад пападання тарпеды і ўдару форштэўнем мінаносца. Поспех і далей спадарожнічаў гэтаму караблю.

У пачатку чэрвеня брытанская амбасада паведаміла расійскаму камандаванню, што, паводле агентурных дадзеных, са Стакгольма чакаецца адплыццё трох вялікіх канвоеў з жалезнай рудой. Было вырашана перахапіць гэтыя караблі.

Напужаныя майскім паходам «Ваўка» немцы большасць сваіх марскіх самалётаў накіравалі на пошук расійскіх субмарын. 10 чэрвеня «Воўк» ішоў на пазіцыю. Дзень быў ясны, над чыстым люстрам вады лётала шмат чаек. Маракі ўважліва сачылі за даляглядам, і тут увагу аднаго з іх прыцягнула чайка, якая чамусьці не махала крыламі. Ён здзівіўся, а, прыглядзеўшыся, зразумеў, што да лодкі ляціць самалёт. Гэта здзіўленне выратавала карабель. «Воўк» тэрмінова сышоў пад ваду, а ўсе сем скінутых бомбаў разарваліся дакладна над лодкай. Іх аскепкі потым знайшлі на палубе. Такім атакам падвергліся і іншыя расійскія лодкі, і аперацыя па перахопе руды правалілася.

У наступным месяцы камандаванне спрабавала правесці супольны рэйд двух эсмінцаў і падлодкі. «Воўк» зноў пайшоў на паляванне. У гэты раз у Батнічны заліў, і зноў вярнуўся з перамогай. Заняўшы пазіцыю 7 ліпеня, лодка прапусціла вялікі шведскі паруснік і ўсплыла перад носам парахода «Дарыта», які жвава рухаўся па бяспечным шляху адразу следам за паруснікам. «Дарыта» рэзка збочыла і пачала сыходзіць у шведскія тэрытарыяльныя воды. Артылерыстам давялося страляць ужо не перад носам парахода, а проста ў карму. Толькі атрымаўшы некалькі простых пападанняў у корпус, нямецкі капітан спыніў судна. Каб не губляць часу, параход патапілі тарпедай, як толькі эпіпаж сышоў у шлюпкі. Узяты на борт капітан доўга спрабаваў даказаць, што лодка атакавала яго карабель у шведскіх водах і толькі пасля таго, як яму паказалі падрабязную мапу, пагадзіўся, што да берага пяць міль, а суверэнітэт Швецыі распаўсюджваецца толькі на тры мілі.

Занепакоеныя немцы зноў спынілі судаходства, і «Воўк» больш нікога не ўпаляваў. На адваротным шляху лодцы вельмі пашанцавала.

«Воўк» спяшаўся дадому, дакладна ідучы па фарватары. Ужо паблізу ад свайго берага вахтавы афіцэр нечакана адчуў моцны ўдар у корпус лодкі. Азірнуўшыся, ён заўважыў, што на хвалях гайдаецца нямецкая гальванаўдарная міна і два яе рогі пагнуты. Фартуна не адвярнулася ад адной з лепшых расійскіх лодак Першай сусветнай — міна патрапілася сапсаваная.

Эсмінцы «Паважны» і «Пільны» таксама перахапілі два нямецкія гандлёвыя параходы, што ішлі са Швецыі. Аднак узняты немцамі шум у прэсе наконт «гвалту ў водах Швецыі», прывёў да абмежавання дзейнасці субмарын і яшчэ больш строгім прадпісанням паважаць шведскі нейтралітэт. Гэта становішча захавалася да канца вайны, і «Воўк» ужо больш нікога не лавіў. Вось такая вось вайна — з правіламі, выкананнем норм і інструкцый. З гуманным стаўленнем як да экіпажаў нейтральных краін, так і да варожых. Як гэта адрознівалася ад наступнай вайны!

У 1915 годзе адбыўся Готландскі бой — марскі бой паміж 1-й брыгадай крэйсераў Балтыйскага флоту Расіі і атрадам нямецкіх караблёў. Ён здарыўся 19 чэрвеня ля шведскай выспы Готланд.

18 чэрвеня 1915 года расійскія крэйсеры «Адмірал Макараў», «Баян», «Багатыр», «Алег», «Рурык», эсмінец «Новік», а таксама 8 эсмінцаў пад камандаваннем генерала Бахірава выйшлі ў мора для абстрэлу Мемеля. У той жа дзень адрад германскіх караблёў (крэйсеры «Роон», «Аўгсбург» і «Любек», мінны крэйсер «Альбатрос» і 7 мінаносцаў) выйшаў для пастаноўкі мін у Або-Аландскам раёне. Паставіўшы загароду, нямецкі адмірал Корф паведаміў па радыё на базу аб выкананні задачы. Гэтая радыёграма была перахоплена расійскай службай сувязі, расшыфравана і перададзена Бахіраву, пасля чаго той аддаў загад ісці на перахоп нямецкіх караблёў.

19 чэрвеня а 7:30 расійскія караблі знайшлі ля выспы Готланд «Аўгсбург», «Альбатрос» і 3 эсмінцы і адкрылі па іх агонь. Корф, ацаніўшы абстаноўку, загадаў «Роону» і «Любеку» вярнуцца да атрада, «Альбатросу» схавацца ў шведскіх тэрытарыяльных водах, а сам на «Аўгсбургу» пачаў адыходзіць на поўдзень. Расійскія крэйсеры «Багатыр» і «Алег» артылерыйскім агнём падпалілі «Альбатрос» і прымусілі выкінуцца на бераг ля выспы Эстэргорн.

Расійцы адправіліся ў Фінскі заліў на сваю базу. Каля 10-й гадзіны раніцы яны сустрэлі «Роон», «Любек» і 4 эсмінцы. Кароткі артылерыйскі двубой не даў перавагі ні аднаму з бакоў. Маючы недахоп у снарадах, расійскія крэйсеры пачалі адыходзіць, але праціўнік, расцаніўшы гэта як спробу расійцаў паставіць яго пад удар больш значных сіл, выйшаў з бою. А 10:30 германскія караблі сустрэў выкліканы ў раён сутычкі «Рурык». Адкрыўшы агонь, ён патрапіў у «Роон», але ўхіляючыся ад атакі падводнай лодкі, згубіў яго ў тумане, адмовіўся ад пошуку і накіраваўся ў Фінскі заліў. Немцы даслалі на дапамогу свайму атраду крэйсеры «Прынц Адальберт» і «Прынц Генрых». Першы быў атакаваны брытанскай падлодкай Е-9 і выйшаў са строю. Так гэты бой скончыўся паразай і адступленнем нямецкага флоту.

Не мела поспеху і наступная атака немцаў на Рыжскі заліў.

8 жніўня 1915 года нямецкі флот, які складаўся з 7 лінкораў, 6 крэйсераў, 24 эсмінцаў і 14 тральшчыкаў, паспрабаваў прарвацца ў Рыжскі заліў праз Ірбенскі праліў. Ім супрацьстаялі эскадраны браненосец «Слава», кананерскія лодкі «Пагражаючы», «Храбры» і «Сівуч», мінны загараджальнік «Амур», 16 эсмінцаў і дывізіён падводных лодак. А 4-й гадзіне раніцы нямецкія тральшчыкі пачалі манеўраванне мінных банак. Іх заўважылі расійскія самалёты, у хуткім часе да месца бітвы падышлі кананеркія лодкі «Пагражаючы» і «Храбры» і эсмінцы, якія адкрылі агонь па тральшчыках. А 10:30 «Слава» прыйшла на месца і ўступіла ў артылерыйскі двубой з двума нямецкімі лінейнымі караблямі — «Эльзас» і «Браўншвейг». Страціўшы на мінах два тральшчыкі, немцы адмовіліся ад спробы прарыву. 10–15 жніўня мінны загароджвальнік «Амур» паставіў яшчэ адно міннае поле ў Ірбенскім праліве. Мінаваннем займаўся і адмірал Аляксандр Калчак — у будучыні вядомы камандуючы белай гвардыяй. У савецкай гістарыяграфіі рэжым, усталяваны Калчаком на занятых яго вайскамі тэрыторыях, атрымаў назву калчакаўшчына.

У адпаведнасці з дадзенымі гісторыкаў, толькі ў Екацярынбургскай губерніі пасля заняцця яе вайскамі Калчака было расстраляна больш за 25 000 чалавек! У ноч на 7 лютага 1920 года Калчак быў расстраляны бальшавікамі.

Увосень 1914 года пры асабістым удзеле Калчака была распрацавана аперацыя па міннай блакадзе нямецкіх ваенна-марскіх баз. У 1914–1915 гадах эсмінцы і крэйсеры, у тым ліку і пад камандаваннем будучага белага адмірала, выставілі міны ля Кіля, Данцыга (сучасны Гданьск), Пілау (сучасны Балтыйск), Віндавы (сучасны Вентспілс) і нават ля выспы Борнхольм. У выніку на гэтых мінных палях падарвалася 4 германскіх крэйсеры, пры гэтым 2 з іх затанулі. Але спроба перахопу нямецкага канвою, які перавозіў руду са Швецыі, у якой Калчак прымаў непасрэдны ўдзел, завяршылася няўдачай.

У ліпені 1916 года загадам расійскага імператара Мікалая ІІ Аляксандр Васільевіч быў узведзены ў віцэ-адміралы і прызначаны камандуючым Чарнаморскім флотам. Пасля Лютаўскай рэвалюцыі 1917 года А. Калчак першым на Чарнаморскім флоце прысягнуў на вернасць Часоваму ўраду. Увесну 1917 года Стаўка пачала падрыхтоўку дысантнай аперацыі для захопу Канстанцінопаля, але з-за раскладу арміі і флоту гэтую думку давялося пакінуць.

16 жніўня 1915 года нямецкія адміралы паўтарылі спробу прарвацца праз Ірбенскі праліў. На працягу дня ў немцаў атрымалася пратраліць праліў, няглядзячы на тое, што яны страцілі адно судна.

«Слава» была вымушана пасля бою адысці з нямецкімі браненосцамі «Насау» і «Позэн». У ноч на 17 жніўня два германскія эсмінцы праніклі ў Рыжскі заліў. У баі з расійскім эсмінцам «Новік» нямецкі эсмінец V-99 быў пашкоджаны, а потым падарваўся на мінах і быў затоплены экіпажам.

Удзень 17 жніўня «Слава» зноў уступіла ў бой з браненосцамі «Насау» і «Позэн», атрымала тры пападанні і адышла да выспаў Маанзунда.

19 жніўня зноў падарваўся на мінах і затануў нямецкі эсмінец «S-31», а брытанская падлодка Е-1 выпусціла тарпеду па нямецкім лінейным крэйсеры «Мольтке». Так, напрыканцы жніўня нямецкі флот быў вымушаны пакінуць Рыжскі заліў.

Праўда, лёс вайны на моры вырашаўся не ў гэтых лакальных сутычках, але ў грандыёзных марскіх бітвах з англічанамі. Расстаноўку сіл на моры ў значнай ступені вырашыла знакамітая Ютландская бітва, што адбылася блізу дацкай паўвыспы.

З пачатку вайны брытанскі флот блакаваў выйсце з Паўночнага мора, спыніўшы марскія пастаўкі сыравіны і прадуктаў у Германію.

Асноўныя баявыя дзеянні германскага флоту на гэтым тэатры заключаліся ў спробах прарваць блакаду, а англійскага — ім перашкодзіць. Ютландскай бітве папярэднічала бітва ў Гэльгаландскай бухце (1914 год) і бітва ля Догер-банкі (1915 год). У абедзвюх перамаглі англічане. 24 студзеня 1916 года камандуючым нямецкім флотам адкрытага мора быў прызначаны адмірал Рэйнхард Шэер, які з самага пачатку рашуча выступіў за актыўную наступальную стратэгію. У лютым 1916 года Шэер з афіцэрамі штаба флоту распрацаваў стратэгічны дакумент «Кіруючыя прынцыпы вайсковых дзеянняў на Паўночным моры». Сутнасць яго плана заключалася ў тым, каб у рашучай бітве зламаць перавагу англічан і прарваць блакаду.

У маі 1916 года германскі флот здзейсніў спробу прарыву блакады асноўнымі сіламі, што прывяло да сутыкнення з галоўнымі сіламі брытанскага флоту ля паўвыспы Ютландыя.

Англійскае Адміралцейства адзначыла павышаную актыўнасць германскіх падводных лодак у Паўночным моры і зрабіла правільную выснову аб наяўнасці ў немцаў пэўнага плана. Разведвальны «Пакой 40» пацвердзіў гэтую асцярогу, расшыфраваўшы загад Шэера. 30 мая ён перадаў:

Варожыя сілы могуць выйсці ў мора.

Лёгкія крэйсеры і эсмінцы англічан атрымалі загад вярнуцца ў гавань, а ў абед 3-я эскадра лінкораў, якая базавалася ў вусці Тэмзы, атрымала загад падрыхтавацца ды выхаду ў мора на наступную раніцу. А 17:40 Адміралцейства даслала паведамленне адміралам Джыліко і Біці:

Немцы прызначылі пэўную аперацыю, выходзяць праз Хорнс-рыф. Вы павінны сканцэнтравацца на ўсход ад Доўгіх Саракавых (раён прыкладна ў 60 мілях ад узбярэжжа Шатландыі) ў гатоўнасці да ўсялякай сустрэчы.

Немцы, у сваю чаргу, планавалі завабіць частку брытанскага флоту ў мора і знішчыць яго.

Дзве эскадры, нямецкая і англійская, ішлі практычна паралельна адна адной, рухаючыся на поўдзень, і пасля прыстрэльвання немцы пачалі трапляць. Яны знаходзіліся ў больш выгоднай пазіцыі, бо сонца асвятляла брытанскія караблі, а вецер адносіў дым прэч, не перашкаджаючы нямецкім наводчыкам. Англійскія «Лайан» і «Тайгер» атрымалі па 3 пападанні, а нямецкія караблі заставаліся непашкоджанымі на працягу наступных пяці хвілін. Потым снарад з англійскага «Куін Мэры» знішчыў адну вежу «Зэйдліца», дзе загінуў увесь разлік. Горкія ўрокі бою на Догер-банке не пайшлі на карысць капітану Біці, і зноў пачалася блытаніна з размеркаваннем цэляў. Нямецкі «Дэрфлінгер» ніхто не абстрэльваў на працягу дзесяці хвілін, да таго як «Куін Мэры» перанёс агонь на яго і адразу трапіў. Снарад «Лютцова» прабіў дах сярэдняй вежы «Лайана» і разарваўся ўсярэдзіне.

Выбухнулі зарады ў рабочым аддзяленні пад вежай, агонь пабег па елеватары ў склеп. Карабель мог загінуць, але смяротна паранены камандзір вежы, маёр марской пяхоты Харві паспеў аддаць загад задраіць дзверы склепа і затапіць яго. Калі агонь спусціўся ў перагрузачнае аддзяленне, матросы ў склепе паспелі зачыніць дзверы. Пазней іх так і знайшлі: яны трымаліся за крэмальеры дзвярэй. А 16:02 здарылася першая катастрофа. З «Нью Зіланда» ўбачылі, як у «Indefatigable» трапілі два снарады з нямецкага «Фон дэр Тана» — адзін у паўбак, другі ў насавую вежу — і абодва разарваліся. Праз 30 секунд увесь англійскі карабель вылецеў у паветра. Першы выбух адбыўся ў насавой частцы: спачатку ўверх узляцела сцяна полымя, за ёй узнялася воблака густа-шэрага дыму, якое зусім схавала карабель. У паветра паляцелі абломкі. Абсалютна цэлы 50-футавы паравы кацер падляцеў амаль на 200 футаў дагары днішчам. Бо на «Indefatigable» ніхто не здолеў зачыніць дзверы ў баявы склеп вежы А увесь экіпаж (1117 чалавек) загінуў разам з караблём. Выратаваліся толькі два назіральнікі на фор-марсе, якіх падабраў германскі мінаносец S-16.

А 16:08 5-я англіская эскадра лінейных караблёў адкрыла агонь з лімітнай дыстанцыі ў 100 кабельтаў і, нягледзячы на вялікую адлегласць, адразу дасягнула пападанняў. «Фон дэр Тан» атрымаў падводную прабоіну і набраў 600 тон вады. На «Зэйдліцы» яшчэ адна вежа была выведзена са строю. Па словах Шэера:

Становішча лінейных крэйсераў адразу стала крытычным. Новы праціўнік страляў з надзвычайнай хуткасцю і дакладнасцю, тым больш што не сустракаў ніякага супраціву, бо нашыя караблі былі заняты боем з караблямі Біці… Пальба аглійскіх лінейных крэйсэраў не нанесла вялікіх пашкоджанняў нашым лінейным крэйсерам, але караблі тыпу «Куін Элізабэт» зрабілі проста выдатнае ўражанне.

А 16:10 была знішчала галоўная радыёстанцыя «Лайана». Ад гэтага моманту ўсе паведамленні Біці перадаваліся Джэліко з вялікай затрымкай, бо спачатку гэта рабілі пражэктарам «Прынцэс Роял». Праз пару хвілін, калі адлегласць паміж лінейнымі крэйсерамі павялічылася да 18 000 ярдаў, Біці павярнуў на 4 румбы на праціўніка. 5-я эскадра лінкораў таксама набліжалася да немцаў. У той час «Дэрфлінгер» і «Зэйдліц» абстрэльвалі «Куін Мэры». А 16:26 немцы далі залп па «Каралеве Мэры», і ў насавой частцы карабля загарэлася яскравае чырвонае полымя, раздаўся выбух, і амаль у тую ж секунду паследваў яшчэ больш моцны выбух у сярэдзіне корпуса. У паветра паляцелі абломкі, узнялася гіганцкае воблака дыму, мачты склаліся ўсярэдзіну, і ўсё знікла. Карабель пагрузіўся носам у ваду, потым выбухнула карма — і ён цалкам схаваўся пад вадой. «Тайгер» следаваў непасрэдна ў кільватарным струмяні «Куін Мэры», і калі праз 30 секунд пасля выбуху праходзіў праз дымавое воблака, яго палубу цалкам засыпала аскепкамі, а матросы не ўбачылі ніякіх прыкмет «каралевы». Толькі 17 чалавек з яе экіпажа былі падабраны эсмінцамі.

Словы аглушанага Біці ўвашлі ў гісторыю Каралеўскага флоту. Адмірал сказаў Чэтфілду: «Падаецца, сёння нешта не тое з нашымі халернымі караблямі!» Пазней, падчас разбіральніцтва такіх катастрафічных наступстваў нямецкага абстрэлу, англічане прыйшлі да высновы, што выбухі адбыліся з-за няправільнага размяшчэння боепрыпасаў, як і з-за іх неналежнай якасці.

А 16:28 брытанцы ўбачылі, як нямецкія крэйсеры разварочваюцца — яны больш не маглі вытрымліваць агонь англійскіх гармат. Капітан Хіпер прызнаў, што ад катастрофы немцаў выратавала толькі кепская якасць англійскіх снарадаў: усе лінейныя крэйсеры немцаў, акрамя «Дэрфлінгера» атрымалі па 3–4 простых пападанні і мелі сур’ёзныя пашкоджанні. А 15:55 Біці падаў сігнал эсмінцам: «З’явілася зручная магчымасць атакаваць». Але эсмінцы проста не маглі абагнаць лінейныя крэйсеры, 9-я і 10-я флатыліі Голдсміта, апынуўшыся паміж лінейнымі крэйсерамі, сваім дымам толькі перашкаджалі іх артылерыстам страляць. Здзейсніць атаку атрымалася толькі ў эсмінцаў 13-й флатыліі, якія ішлі наперадзе «Лайана». Да іх паспелі далучыцца і 4 эсмінцы Голдсміта.

Насустрач брытанцам рынулася 9-я нямецкая флатылія пад кіраўніцтвам камандора Гэйнрыха на лёгкім крэйсеры «Рэгенсбург». Завязаўся бой, у якім нямецкія эсмінцы атрымалі вялікую колькасць пападанняў, V-27 і V-29 страцілі ход і пазней патанулі. Англічане згубілі «Намад» і «Нэстар», якія, атрымаўшы спярша сур’ёзныя пашкоджанні, патрапілі пад абстрэл лінейнага флоту і пазней затанулі. Біці і Эван-Томас здолелі ўхіліцца ад усіх 18 тарпед, выпушчаных германскімі эсмінцамі.

Апоўначы каралеўскі браненосны крэйсер «Блэк Прынс», які за некалькі гадзін да гэтага згубіў сувязь з галоўнымі сіламі, ідучы на поўдзень, у цемры насунуўся на заднія караблі 1-й нямецкай эскадры лінкораў і быў патоплены дрэдноўтам «Цюрынген».

Брытанскі кароль Георг V, відавочна незадаволены вынікам бітвы, з уласцівай сапраўднаму брытанцу стрыманасцю сказаў пра бой:

Я бядую з нагоды гібелі гэтых адважных людзей, якія палі за маю краіну. Многія з іх былі маімі сябрамі. Але яшчэ больш я спачуваю, што туманнае надвор’е дазволіла Флоту адкрытага мора пазбегнуць усіх наступстваў сутыкнення, якога ён быццам бы жадаў. Але, калі з’явілася такая магчымасць, яны не выказалі ні малейшага жадання…

Абодва бакі абвясцілі аб сваёй перамозе: Германія ў сувязі са значнымі стратамі англійскага флоту, а Вялікабрытанія ў сувязі з відавочнай няздольнасцю нямецкага флоту прарваць блакаду. Брытанскі флот страціў тры лінейныя крэйсеры, тры броненосныя крэйсеры і восем эскадраных мінаносцаў, агульным танажам каля 114 000 тон.

Немцы згубілі адзін лінейны крэйсер, адзін браненосец, чатыры лёгкія крэйсеры і пяць эскадраных мінаносцаў, агульным танажам каля 60 000 тон.

Такім чынам, па агульнаму танажу патопленых караблёў страты англічан амаль удвая перавышалі страты немцаў. Загінула і патрапіла ў палон 6784 брытанцы, немцы страцілі 3039 чалавек забітымі. З 25 караблёў, якія загінулі ў Ютландскай бітве, 17 было патоплена артылерыяй і 8 — тарпеднай зброяй. Вынікі выкарыстання зброі ў баі таксама не на баку англічан: брытанскі флот выпусціў 4598 снарадаў, з іх 100 патрапіла ў цэль, з 75 пушчаных тарпед мэты дасягнулі 5. Германскі флот выпусціў 3587 снарадаў (на тысячу меней!), але пры гэтым дасягнулі 120 пападанняў, але са 103 пушчаных тарпед мэты дасягнулі толькі 3.

У выніку гэтай крывавай бітвы брытанскі флот усё ж захаваў за сабой перавагу на моры, а нямецкі лінейны флот перастаў прадпрымаць актыўныя дзеянні для прарыву блакады. То бок, гэтая бітва карэнным чынам нічога не змяніла. Падобны вынік — адна з характэрыных рысаў усёй Першай сусветнай вайны: крывавыя бітвы кардынальна не змянялі сітуацыі, фронт заставаўся на месцы, а карэнны пералом у вайне не надыходзіў. І толькі калі рэсурсы аднаго з бакоў вычарпаліся, з’явілася нейкае святло надзеі на будучы мір напрыканцы чорнага тунэля доўгай вайны.