РУСКАЯ РУЛЕТКА

Пачатак вайны нагадвае гульню ў рускую рулетку: на шчасце, не маючы ані ўзбраення, ані неабходнай адукацыі, ані падрыхтоўкі, толькі сумны досвед Японскай вайны, які, на жаль, не пайшоў на карысць, расійская армія ўварвалася ва Усходнюю Прусію 4 жніўня 1914 года. Ужо ў першыя дні вайны па тэрыторыі Беларусі, якая стала цэнтральным тэатрам баявых дзеянняў на расійска-германскім фронце, прайшла хваля антываенных забастовак рабочых і масавых выступленняў сялян. З 22 па 26 ліпеня адбывалася буйная антываенная забастоўка на Дубровенскай фабрыцы ў Горацкім павеце Магілёўскай губерніі. Асабліва шырокі размах набывалі выступленні рабочых і сялян, прызваных у войска.

За 7 дзён (з 19 па 25 ліпеня) у беларускіх губерніях было разгромлена 43 панскіх маёнткі, 2 фальваркі і 12 хутароў і сядзіб заможных уладальнікаў. Беларусы не бачылі для сябе сэнсу ў вайне з Германіяй з-за далёкай Сербіі. Найбольш буйным было выступленне прызыўнікоў 21–26 ліпеня ў Сененскім павеце Магілёўскай губерніі. Раз’юшаныя навабранцы разграмілі 13 маёнткаў расійскіх памешчыкаў (вельмі часта памешчыкі паходзілі не з мясцовай шляхты). Хваляванні былі задушаныя толькі пры дапамозе карных атрадаў.

Супрацьлеглую пазіцыю ў дачыненні да вайны занялі буржуазныя і дробнабуржуазныя слаі насельніцтва Беларусі, галоўным чынам, выхадцы з Расіі і Руская праваслаўная царква. Яны выступалі ў падтрымку царызму і прыкладалі намаганні да ўзняцця мілітарыстычных і шавіністычных настрояў у шырокіх працоўных масах. Ужо ў першыя дні вайны па ініцыятыве мясцовых уладаў у Мінску, Магілёве, Віцебску і іншых гарадах абдыліся масавыя сходы, малебны і «ўра-патрыятычныя» маніфестацыі. Іх арганізатары заклікалі насельніцтва да грамадзянскай згоды, прынясення ахвяры ў імя Айчыны і перамогі над «вераломным» ворагам.

У той час 1-я расійская армія рушыла на Кёнігсберг з усходу ад Мазурскіх азёраў, а 2-я армія — з захаду ад іх. На першым тыдні дзеянні расійскіх войскаў былі паспяховымі, немцы, якія колькасна саступалі, паступова адсоўваліся назад. Гумбінэн-Гольдапская бітва, якая адбылася 7 жніўня, скончылася на карысць расійскай зброі. Але царскае камандаванне не здолела скарыстацца пладамі сваіх першых поспехаў. Прасоўванне дзвюх расійскіх армій запаволілася, і сувязь паміж імі пачала даваць збоі, чым паспяшаліся скарыстацца немцы, ударыўшы з захаду на адкрыты фланг 2-й арміі. 13–17 жніўня 2-я армія генерала Самсонава была цалкам разбіта, значная яе частка патрапіла ў атачэнне і была ўзята ў палон. У нямецкай гістарыяграфіі гэтыя падзеі называюцца бітвай пры Таненбергу. Пасля гэтай чуллівай паразы 1-я армія пад камадваннем генерала Раненкампфа пад пагрозай акружэння пераўзыходзячымі сіламі германскага войска была вымушана з баямі адыходзіць на першапачатковыя пазіцыі. Адступленне было завершана толькі 3 верасня. Дзеянні Раненкампфа палічылі правалам, і з гэтага эпізоду пачаліся характэрыя пазней ганенні на вайсковых начальнікаў з нямецкімі прозвішчамі. Нават Санкт-Пецярбург быў перайменаваны ў Петраград. У нямецкай гісторыі разгром расійскага генерала Раненкампфа лічыцца бліскучай перамогай германскай зброі, а на месцы баёў быў узведзены вялізны мемарыял, у якім пазней быў пахаваны фельдмаршал Гіндэнбург.

Тым не менш, нягледзячы на няўдачы Расіі, вядомы англійскі палітык Уінстан Чэрчыль — у той момант міністр узброеных сіл Вялікабрытаніі — лічыў, што расійскія войскі сваімі дзеяннямі ў 1914 годзе выратавалі Парыж. Справа ў тым, што адначасова з апісанымі падзеямі нямецкія войскі ўварваліся ў Бельгію. Бельгійскі кароль Альберт звярнуўся па дапамогу да краін-гарантаў бельгійскага нейтралітэту.

Лондан накіраваў у Берлін ультыматум — спыніць наступ на Бельгію, ці Англія абвесціць вайну Германіі. Пасля заканчэння тэрміну, адведзенага на выкананне ўмоў ультыматуму, Вялікабрытанія абвясціла вайну і накіравала войскі на дапамогу Францыі. Аўстра-Венгрыя абвясціла вайну Расіі 6 жніўня…

Зрэшты, нягледзячы на праблемы на фронце, расійскаму цару на вайне падабалася. Па-свойму падабалася яму і роля збавіцельнай ахвяры. Седзячы ў Магілёве, куды была пераведзена Стаўка камандавання расійскай арміяй, дабрадзей імператар пісаў дадому:

Мой мозг адпачывае. Тут няма міністраў, клапотных пытанняў, якія патрабуюць асэнсавання. Я лічу, што гэта добра для мяне.

То бок цар шмат думаць не прызвычаіўся, а свой удзел у вайне прымаў не як ахвяру дзеля выратавання краіны, але як аздараўляльны адпачынак для мозга.

Мікалай ІІ падымаўся а восьмай, займаўся ранішнім туалетам, маліўся і ішоў піць гарбату ў сталовай. Аб 11 гадзіне «ахвяра» адпраўлялася ў штаб на даклад, каб азнаёміцца з аператыўнай абстаноўкай і абмеркаваць з начальнікам штаба генералам Аляксеевым пытанні, якія тычыліся войска. На гэтым гадзінным дакладзе, па сутнасці, і сканчвалася праца цара ў якасці Вярхоўнага галоўнакамандуючага.

Рэшту часу — практычна цэлы дзень — ён прысвячаў сняданку-абеду з нязменнай чаркай гарэлкі, дакладам міністраў, шпацырам і іншым прыемным рэчам. Без сумневу, дзеля такога бесклапотнага жыцця ў новым становішчы варта было ўзначаліць войска. Рэальнае камандаванне ўзброенымі сіламі, у сваю чаргу, было сканцэнтравана ў руках начальніка штаба Стаўкі генерала Аляксеева.

Праўда, спачатку цар вырашыў таксама нейкім чынам выявіць сябе ў ролі галоўнакамандуючага і выкарыстаць свой «досвед стратэга». Ён вырашыў для ўзмацнення войскаў, якія дзейнічалі супраць Аўстра-Венгрыі і Германіі, забраць з Каўказскага фронта V Каўказскі корпус і адну пяхотную дывізію. Гэта вельмі раз’юшыла вялікага князя Мікалая Мікалаевіча-малодшага. Вялікі князь абураўся:

Ён не толькі адабраў у мяне пост, які яму самому відавочна не па сілах, але яшчэ і хоча пазбавіць права на будучыя перамогі!

Пазней, падчас Эрзерумскай аперацыі 1916 года, калі генерал Юдзеніч пажадаў узяць Эрзерум, не праводзячы належным чынам асады, Мікалай ІІ нароўні з камандуючым фронтам былі катэгарычна супраць гэтага. Узяцце Эрзерума магло і не адбыцца, калі б Юдзеніч не вырашыў дзейнічаць насуперак цару.

Пры гэтым, у пытаннях кадравых прызначэнняў імператар зусім не лічыў сябе абмежаваным пажаданнямі начальніка штаба. У прыватнасці, нягледзячы на пярэчанні апошняга супраць прызначэння генерала Безабразава на пасаду камандзіра гвардзейскіх корпусаў, цар настойваў на сваім. У дадатак прывёў аргумент, які забіў Аляксеева напавал:

Ну што вы, Міхаіл Аляксеевіч! Ён такі мілы і такі вясёлы апавядальнік і анекдатыст!

У 1916 годзе Безабразаў будзе прызначаны камандуючым створанай са стратэгічнага рэзерву Спецыяльнай арміяй. З гэтым выпадкам звязана яшчэ адна гісторыя, якая раскрывае нам асобу Мікалая ІІ. Так, Спецыяльная армія была трынаццатай па ліку і ёй павінны былі надаць нумар XIII, але цар з-за нейкіх сваіх забабонаў не пажадаў надаваць такі нумар арміі. Увогуле шмат хто з сучаснікаў Мікалая адзначаў уласцівыя яго асобе містыцызм, своеасаблівы рэлігійны фаталізм і прымхлівасць. Лейб-казак імператара Цімафей Яшчык прыгадваў:

Калі цар з раніцы шпацыраваў па парку, я ішоў следам… Калі цар знаходзіў падкову, а з прычыны таго што цар верыў, што падкова прыносіць шчасце, то я кожны раз павінны быў забраць яе з сабой дадому.

У эмігранцкай і расійскай публіцыстыцы 1990-х гадоў часта сустракаліся артыкулы пра тое, што Мікалай ІІ у 1915 годзе выратаваў сотні тысячаў армян ад асманскага генацыду. Але менш пісалі аб арганізаваным у тым жа годзе ўнутры Расійскай імперыі інтэрніраванні не меншай, калі не большай, колькасці прадстаўнікоў нетытульных нацый: яўрэяў, немцаў, латышоў, палякаў… Перасяленне і ўтрыманне ў асаблівых умовах падазраваных у нелаяльнасці этнічных груп было агульнапрынятай практыкай падчас абедзвюх сусветных войнаў.

Але арганізацыя гэтых акцый у Расіі выходзіла надзвычай кепска — натоўпы перасяленцаў і ўцекачоў захапілі і без таго перагружаную транспартную сістэму ў заходніх рэгіёнах краіны і выклікалі лакальныя выбухі эпідэмій і голаду. Адсутнасць прыстойнай прапагандысцкай працы падчас дэпартацый прывяла да росту сацыяльнай напружанасці на падмурку антысемітызму і шпіёнаманіі ў арміі і тыле. Наступленне немцаў выклікала масавы адток насельніцтва з тэрыторыі Польшчы і Заходняй Беларусі на ўсход. Эвакуацыю, зрэшты, ніхто не арганізоўваў, людзі, якіх прыспешвала паліцыя, стыхійна ўцякалі ад наступлення вайны, пакідаючы ўласныя хаты. Расійская імперыя ўступіла ў Першую сусветную, не падрыхтаваўшы неабходнай колькасці ваенных запасаў. Савецкія гісторыкі, крытыкуючы «імперыялістычную вайну», асабліва часта падкрэслівалі, што ў бой расійскія салдаты ішлі з адной вінтоўкай на пяцярых.

Падаецца, у Расіі так было заўжды — недахоп узбраення нават падчас падрыхтаванай агрэсіі. Але вельмі дзіўна, калі ўлічыць, што Мікалай ІІ ва ўводзінах да падручніка па гісторыі, прысвечанага 300-годдзю дома Раманавых, пісаў, што Расія не гандлёвая дзяржава, але ваенная. Вось такая вось «ваенная» дзяржава — з адной вінтоўкай на пяцярых.

Пад пагрозай захопу апынуліся ўсе заходнія губерніі Расійскай імперыі. Для таго, каб стварыць немцам перашкоду ў атрыманні мясцовых стратэгічных рэсурсаў, расійскія ўлады прынялі рашэнне аб эвакуацыі вайсковых і прамысловых прадпрыемстваў, знішчэнні сельскагаспадарчых сховішчаў і пасеваў. Таксама быў выдадзены загад аб прымусовым высяленні ў аддаленыя рэгіёны імперыі насельніцтва заходніх губерній. Падчас адступленя расійскае камандаванне, грунтуючыся на досведзе вайны 1812 года, імкнулася ўжываць тактыку спаленай зямлі. Войску быў аддадзены загад разбураць не толькі шляхі зносін, але і спальваць гарады і вёскі, гонячы людзей на ўсход. Насельніцтва Беларусі імкнулася ўсялякім чынам перашкодзіць гэтаму варварству.

Няўдачы расійскай арміі на франтах у 1915 годзе выклікалі рост хвалі ўцекачоў. Імклівасць змянення стратэгічнай абстаноўкі падчас адступлення расійскага войска суправаджалася раптоўным высяленнем мясцовых жыхароў. Беларусь ператварылася ў суцэльны лагер уцекачоў, велізарная колькасць якіх сабралася на паўднёвым захадзе Беларусі.

Людзі ішлі па Брэст-Маскоўскай шашы: на ўсход падаліся не толькі жыхары бліжэйшых беларускіх паветаў, але і польскія сяляне з Хэлмскай і Люблінскай губерняў, прымусова выселеныя ваеннымі ўладамі. У ліпені 1915 года на ўчастку шляху Кобрын — Пружаны — Баранавічы знаходзілася 400 000 уцекачоў. З 31 ліпеня па 15 жніўня 1915 года з-пад Кобрына на ўсход было адпраўлена каля 100 000 чалавек. Лёс тых, хто застаўся, склаўся трагічна. 8 жніўня адзін з лагераў уцекачоў бамбіла нямецкая авіяцыя, што прывяло да масавай гібелі людзей. Шмат хто патрапіў у нямецкі палон. Яшчэ адна людская плынь «цякла» праз Пружаны — Слонім — Баранавічы ці Беласток — Ваўкавыск — Слонім — Баранавічы.

Колькасць тых перасяленцаў, што сабраліся ў Баранавічах, дасягнула ў жніўні 100 000 чалавек.

Рух уцекачоў праз Беларусь быў слаба арганізаваным. Мясцовыя адміністрацыі клапаціліся толькі аб эвакуацыі ўстаноў і служачых, пакідаючы на вырак лёсу простых людзей. У дзеяннях мясцовых чыноўнікаў, якія ўдзельнічалі ў эвакуацыі, панавала поўнае бязладдзе, адсутнічала ўсялякая ўзгодненасць. Грамадзянскія ўлады не толькі не аказвалі істотнай дапамогі перасяленцам, але часам стваралі ім перашкоды, загадваючы бессістэмна перасоўвацца то туды, то сюды. Шмат хто з уцекачоў па накіраванні паліцыі месяцамі блукаў на прасторы ў некалькі дзесяткаў кіламетраў, што, напрыклад, назіралася ў раёне Ліды і Наваградка.

Улады, распачаўшы вайну, відавочна не былі падрыхтаваны да яе суворых рэаліяў і з’яўлення такой колькасці ўцекачоў. Не існавала ніякіх прававых дакументаў і праграм дзеяння па аказанні дапамогі перасяленцам, не былі вызначаныя асобы, адказныя за падтрымку пацярпелых ад вайны, адсутнічала каардынацыя дзеянняў. Але, як вынік усялякай масавай іміграцыі, прысутнічалі хваробы і эпідэміі. На чыгуначнай станцыі Мінск, дзе сабралася да 15 000 уцекачоў, толькі за некалькі дзён памерла каля 3000 чалавек. Шлях перасяленцаў на ўсход быў адзначаны вялікай колькасцю свежых магіл.

Першымі сур’ёзнасць праблемы ўсвядомілі вайскоўцы, таму што былі вымушаныя выдзяляць на патрэбы ўцекачоў каля 2 млн. рублёў.

У загадзе Вярхоўнага галоўнакамандуючага ад 21 чэрвеня 1915 года было сказана:

Складаць акты адпаведнага ўзнагароджання за разбураныя пабудовы і знішчанае падчас баявых дзеянняў быдла.

Пазней армія пачала выдаваць грашовыя авансы мясцовым уладам для выкарыстання на патрэбы ўцекачоў. Паліцыі прадпісвалася не дапускаць хваляванняў сярод уцекачоў, фарміраваць партыі так, каб не ствараць затрымкі на стратэгічных накірунках, зменшыць небяспеку эпідэмій.

Калі ўвосень асноўная маса ўцекачоў сабралася ў цэнтральных паветах Мінскай губерніі, камандуючы М. А. Данілаў аддаў загад аб далейшым іх перасоўванні па чатырох гужавых напрамках: Мінск — Барысаў — Орша — Красны — Ельня, Мінск — Ігумен — Беразіно — Бялынічы — Красны — Ельня, Слуцк — Рослаўль — Калужская губерня і Лохва — Гомель. Да пачатка кастрычніка па першых двух трактах ішло больш за 120 тыс., па трэцім — 250–280 тыс., а па чацвёртым — да 60 тыс. чалавек.

Хутка да цара ўрэшце дайшло ўсведамленне небяспекі, якая можа сыходзіць ад велізарнай колькасці бяздомных і галодных людзей. Рух уцекачоў прыняў масавы характар і пачаў пагражаць працы армейскага тылу, з’явілася небяспека эпідэміі халеры ў войску, перасяленцы рабіліся прычынай росту сацыяльнай напруджанасці. Беручы пад увагу гэтыя абставіны, 24 ліпеня 1915 года Савет міністраў выдаў пастанову аб стварэнні арганізацыі галоўных упаўнаважаных па ўладкаванні ўцекачоў на франтах. Таксама было абвешчана аб стварэнні спецыяльнага аддзела па ўладкаванні ўцекачоў пры Міністэрстве ўнутраных спраў і стварэнні аналагічных губернскіх камітэтаў на месцах.

Увесну 1918 года на тэрыторыі Расіі яшчэ будуць знаходзіцца больш за 2 мільёны ўцекачоў з Беларусі, каля 400 тыс. з іх назад не вернуцца. З 800 тыс. прызваных у салдаты з беларускіх вёсак загіне амаль кожны дзясяты — больш за 70 тыс. чалавек. Больш за 60 тыс. мірных жыхароў загіне ад бамбардзіровак, хваробаў і голаду. Такім чынам, Беларусь у гэтай вайне страціла больш за 530 тыс. чалавек — амаль дзясятую частку насельніцтва, нягледзячы на тое, што дакладна падлічыць сапраўдныя чалавечыя страты, якія панесла Беларусь, вельмі складана.