ФІНСКІ ЭТАП

Вось што больш за ўсё здзіўляе: супрацьстаяць Германіі Савецкая Расія быццам бы ніяк не магла, але ўтвараць узброеныя атрады і дасылаць іх пад выглядам фінаў у Фінляныю — калі ласка. Тут мы падыходзім да самага загадкавага і старанна схаванага эпізоду Першай сусветнай вайны — грамадзянская вайна ў Фінляндыі, якая перарасла ў неафіцыйную Першую савецка-фінскую вайну 1918–1920 гадоў. Чаму ў СССР аб ёй не напісалі ні радка? Чаму і зараз аб ёй амаль нічога не вядома, а гісторыкі адносяць яе да Грамадзянскай вайны, хаця ў гісторыі незалежнай Фінляндыі гэта была самая крывавая вайна? Агульная колькасць загінулых падчас яе склала 36 000 чалавек — больш, чым падчас Фінскай вайны 1939–1940 гадоў. Ды таму і невядома пра яе нічога, бо, робячы рэвалюцыю чыстымі, па яго словах, рукамі, Ленін і тут запляміў сябе крывёй. І зноў без аніякага поспеху.

На Вікіпэдыі можна знайсці інфармацыю аб тым, што Фінская грамадзянская вайна 27 студзеня — 15 мая 1918 года была «адным са шматлікіх нацыянальных і сацыяльных канфліктаў у пасляваеннай Еўропе». Пачакайце, але чаму, уласна, «пасляваеннай», калі Першая сусветная вайная яшчэ нават афіцыйна не завяршылася? Грамадзянская вайна ў Фінляндыі — гэта новы этап Першай сусветнай, яе чарговая стадыя, састаўная частка, бо на тэрыторыі Суомі, акрамя чырвоных і белых фінаў, ваююць таксама белыя і чырвоныя расійцы, немцы, англічане, канадцы і шведы. Гэта яшчэ сусветная вайна з імперскімі рысамі, якая ў хуткім часе перацякла ў Грамадзянскую вайну ў самой Расіі, дзе мы назіраем усё тую ж стадыю Першай сусветнай, дзе супраць бальшавікоў змагаюцца ўсё тыя ж немцы, былыя саюзнікі французы, англічане і амерыканцы супольна з белай гвардыяй. Так, тэатр баявых дзеянняў змясціўся, так, адны дзяржавы выйшлі, але затое на іх месцы з’явіліся іншыя: Фінляндыя, потым Польшча, Беларуская Народная Рэспубліка, Эстонія, Украіна, Грузія, Паўночная Інгрыя, Паўночная Карэлія, Дальнеўсходняя рэспубліка і Японія. Гэта ж зусім не грамадзянская вайна, гэта чарговы, няхай і чырвона-імперскі, захоп, ці спроба захопу Расіяй сувярэнных дзяржаў.

Ці можна казаць пра ўнутраны канфлікт, калі войскі Савецкай Расіі, якія складаюцца з латышскіх стралкоў і кітайскіх наёмнікаў, уварваліся на тэрыторыю Беларускай Народнай Рэспублікі 17 лістапада 1918 года, нягледзячы на тое, што БНР абвясціла аб сваёй незалежнасці яшчэ 25 сакавіка? Ці можна лічыць грамадзянскай вайной гвалтоўнае далучэнне Украіны ўлетку 1920-га і паход Троцкага на Польшчу ў тым жа годзе?

У гэтай кнізе мы прапануем новую дату завяршэння Першай сусветнай вайны — не 11 лістапада 1918 года, а 12 кастрычніка 1920 года — даты падпісання папярэдняй мірнай дамовы РСФСР, уключна з БССР і УССР, з Польшчай, за спінай якой стаялі і краіны Антанты, і Германія. Толькі пасля сакавіка 1921 года ў Еўропе запанаваў больш-менш трывалы мір, калі можна было больш не перамалёўваць штомесяц палітычную карту кантынента.

Так, 11 лістапада 1918 года следам за капітуляцыяй Аўстра-Венгрыі (3 лістапада) падпісала перамір’е Германія. Але ж хіба гэта быў канец вайны ў Еўропе? Не, гэта быў толькі канец адной фазы вайны і пачатак іншай, ужо ва ўсходняй частцы еўрапейскага кантынента.

У залежнасці ад палітыкі, грамадскай думкі, ідэалагічнага ціску, грамадзянскую вайну ў Фінляндыі пазывлі па-рознаму: «вызваленчая вайна», «класавая вайна», «чырвоны мяцеж», «сялянскі бунт»…

Напрыканцы вайны і пасля яе фіны пачалі падкрэсліваць нацыянальна-вызваленчы характар вайны, т. б. вайны не столькі грамадзянскай, колькі абарончай супраць Расіі і падтрыманых ёй чырвоных фінаў. У цяперашні час у гістарычных даследаваннях ужываюць галоўным чынам дыпламатычны тэрмін «унутраная» вайна, хаця ён не цалкам праўдзівы. Бо калі «ўнутраная», то пры чым тут Расія?

Рэвалюцыя (інакш — пераварот) 1917 года ў Расіі, якая на той момант была дэмакратычнай рэспублікай, стала штуршком для станаўлення незалежнасці фіна-вугорскіх народаў былой Расійскай імперыі: эстонцаў, інграў, карэлаў, фінаў. 28 лістапада 1917 года парламент Фінляндыі ўзяў на сябе вышэйшую ўладу ў краіне, утварыў новы склад урада пад кіраўніцтвам Пэра Эвінда Свінхувуда.

18 снежня 1917 года дзяржаўная незалежнасць Фінскай Рэспублікі першай была прызнана Саветам народных камісараў (урадам) Расійскай Савецкай Рэспублікі. На працягу першага тыдня 1918 года незалежную Фінляндыю прызналі сем краін: спачатку Расія, Францыя і Швецыя, а потым Грэцыя, Германія, Нарвегія і Данія.

У той момант у Фінляндыі востра стаяла праблема з харчаваннем, асабліва бракавала зерня. Народ галадаў. Дэфіцыт быў паўсюль, але ў гарадах ён адчуваўся мацней за ўсё.

З пачаткам грамадзянскай вайны краіна падзялілася на дзве часткі: поўдзень захапілі чырвоныя, а захад, цэнтр і поўнач — белыя. Такім чынам, самыя буйныя фінскія гарады, якія размяшчаліся на поўдні, патрапілі ў рукі чырвоных, якім прыходзілася займацца харчовым забеспячэннем гарадскога насельніцтва, маючы вельмі кепскія стасункі з вытворцамі. З гэтай прычыны зерне атрымлівалі толькі з Расіі.

У Хельсінкі прыбыў цягнік з сібірскай пшаніцай. Шлях доўжыўся пяць тыдняў і быў няпростым: пры перасячэнні мяжы частку вагонаў прыйшлося пакінуць. Сітуацыя з зернем у сталіцы была адчайная, і прыбыццё цягніка яе не выратавала.

Дастаўка харчавання ў белых была арганізавана значна лепей, за забеспячэнне грамадзянскага насельніцтва адказвалі мясцовыя камітэты. Яны атрымлівалі прадукты з Даніі, Германіі і Швецыі, але іх таксама было недастакова.

Супрацьстаянне ж узнікла ў краіне паміж прыхільнікамі Сацыял-дэмакратычнай партыі Фінляндыі, асноўнымі сіламі якой былі атрады фінскай Чырвонай гвардыі, і фінскага Сената, на баку якога былі атрады самаабароны.

Рост напружання прывёў да таго, што 12 студзеня 1918 года буржуазная большасць Фінляндыі ўпаўнаважыла Сенат прыняць жорсткія меры для навядзення парадку. Сенат даручыў гэтую задачу генералу Карлу Густаву Эмілю Манэргейму (будучаму легендарнаму міністру абароны, які выратваў краіну ад сталінскага ўварвання 1939–1940 гадоў), які прыбыў у Хельсінкі толькі за месяц да апісаных падзей. Атрымаўшы паўнамоцтвы, Манэргейм ад’язджае ў горад Вааса.

Першапачатковай задачай Манэргейма была арганізацыя верных ураду войскаў. Але сутычкі паміж атрадамі самаабароны, чарвонагвардзейцамі і расійскімі вайскоўцамі, якія адбываліся ў розных частках краіны, упэўнілі Сенат і Манэргейма ў неабходнасці жорсткіх мер. 25 студзеня 1918 года Сенат абвясціў атрады самаабароны ўрадавымі войскамі і прызначыў Манэргейма камандуючым.

У той жа час умераныя і радыкальныя сацыял-дэмакраты стварылі Выканаўчы камітэт рабочых, які падрыхтаваў план рэвалюцыйнага перавароту. Яго вырашылі здзейсніць з выкарыстаннем абяцанай Леніным 13 студзеня ваеннай дапамогі, для чаго трэба было забяспечыць дастаўку зброі ў Хельсінкі. Гэта было зроблена 23 студзеня. Усяго праз два тыдні пасля прызнання незалежнасці Фінляндыі Ленін падбухторваў чырвоных да мецяжу, дасылаючы ім на падмогу пераапранутых расійскіх матросаў і чырвонагвардзейцаў.

У першы вечар чырвоным удалося захапіць толькі чыгуначны вакзал. Цалкам пад кантроль горад быў узяты на наступны дзень. Выканаўчы камітэт рабочых аддае загад аб арышце 46 сенатараў. Аперацыя сарвалася, бо ўсе паспяхова схаваліся. З прычыны таго, што сталіца магла абстрэльвацца з крэпасці Свеаборг і чырвоным флотам, цэнтр абароны белых быў перанесены ў горад Вааса. Туды ж пераехаў і ўрад Свінхувуда.

Вайна 1918 года была «чыгуначнай», бо чыгунка стала асноўным шляхам перамяшчэння войск. З гэтай прычыны бакі змагаліся за важнейшыя чыгуначныя вузлы: Хаапамякі, Тамперэ, Коўвала і Выбарг. У чырвоных было не менш за 50 000 салдат, з боку белых — толькі 11 000–15 000 добраахвотнікаў, асноўнымі матывамі якіх былі як матэрыяльныя (плата і паёк), так і ідэалагічныя, а таксама ўплыў атачэння і прымус. Асаблівасцю чырвоных атрадаў было іх стварэнне найперш у прамысловых цэнтрах, жаночыя атрады колькасцю каля 2000 чалавек. Другой асаблівасцю быў удзел непаўнагадовых з двух бакоў, галоўным чынам, 15–17-гадовых, сярод якіх у чырвоных былі і дзяўчынкі. Асновай белай арміі былі сяляне і інтэлігенцыя, за чырвоных змагаліся перш за ўсё рабочыя і сялянская галота, і канечне, да 10 000, ці нават болей, расійскіх добраахвотнікаў.

Падчас чырвонага перавароту ў Хельсінкі Манэргейм выканаў абяцанне і ўзяў пад кантроль Пох’янмаа на поўначы. Яшчэ ў пачатку 1918 года савецкі ўрад аддае загад расійскім ваенным гарнізонам, якія апынуліся на тэрыторыі незалежнай Фінляндыі, прытрымлівацца нейтралітэту. Нягледзячы на гэта, расійскае камандаванне ў Пох’янмаа дзейнічала ў шчыльным супрацоўніцтве з Ахоўным корпусам Фінляндыі.

Так, віцэ-адмірал Мікалай Падгурскі ўзначаліў абарону Батнічнага заліва. Дзяуючы гэтаму раззбраенне расійскіх войск на поўначы з 29 па 31 студзеня 1918 года адбывалася лёгка і мірна. Мясцовыя камітэты, якія прадстаўлялі Расію ў Фінляндыі, даклалі Сенату, што «праграма дэмабілізацы» прасоўваецца паспяхова. Падгурскі асабіста дапамагаў Манэргейму ў здачы зброі гарнізонам у Вааса. У адказ фінскі галоўнакамандуючы арганізуе выплаты расійскім афіцэрам, іх пражыванне, права свабоднага перасоўвання па горадзе. Расійскія гарнізоны на поўначы краіны практычна не аказвалі супраціву і большая частка вайскоўцаў, якія здалі зброю, змагла адправіцца дадому. Дзякуючы гэтаму Атрады самаабароны (Ахоўны корпус Фінляндыі) змаглі атрымаць узбраенне.

У Сената, акрамя надзейнага тылу, з’явілася ўласнае ўзброенае войска, колькасць якога ўжо складала каля 70 000 чалавек.

Расійскія гісторыкі да сённяшняга дня хаваюць дакладную колькасць выхадцаў з Расіі, якія па загадзе Леніна прымалі ўдзел у той вайне. Расійская Вікіпедыя піша:

Больш-менш актыўны ўдзел у баявых дзеяннях непасрэдна на баку фінскай Чырвонай гвардыі прымала толькі 7000–10 000 рускіх салдат…

Нічога сабе «толькі»! Для маленькай (не па тэрыторыі, канечне, але па колькасці насельніцтва, якое складала толькі 3 мільёны) Фінляндыі гэта цэлая армія! Гэта ўжо пятая-шостая частка арміі чырвоных фінаў! Калі б не дапамога Леніна, то чырвоныя ў Суомі не пратрымаліся б і двух тыдняў. Але крывавая вайна цягнулася амаль паўгады. Зрэшты, да 14 000 расійскіх ваенных змагаліся ў атрадах па 100–1000 чалавек за абодва бакі. Да самага канца 1918 года, ужо пасля паразы чырвоных, некаторыя расійскія афіцэры кіравалі дзеяннямі чырвонагвардзейцаў Фінляндыі. Гэта былі Свечнікаў на захадзе краіны і Ерамееў — на ўсходзе. Супольная праца ішла кепска, справа ўскладнялася наяўнасцю моўнага бар’ера і ўзаемным недаверам.

Армія белых складалася ў асноўным з сялян аднаасобнікаў, а таксама з чыноўнікаў і ішных грамадзян. Белыя таксама атрымалі дапамогу са Швецыі і Германіі. Кароль Швецыі адмовіў фінскай дэлегацыі ў адкрытай фінансавай дапамозе, падкрэсліўшы нейтралітэт Швецыі, але добраахвотнікаў на дапамогу суседцы даслаць пагадзіўся. У пачатку лютага са Швецыі прыбыла група з 84 афіцэраў, якія ўвайшлі ў склад штаба фінскай арміі, планавалі аперацыі і арганізоўвалі сувязь.

З Германіі Манэргейм разлічваў атрымаць толькі афіцэраў, зброю і рыштунак, але немцы мелі ўласныя планы. Яны збіраліся спыніць перамір’е з Савецкай Расіяй і ўключыць Украіну, балтыйскія краіны і Фінляндыю ў сваю сферу ўплыву. Хаваючы гэта, Германія прапанавала гэтым дзяржавам дапамогу ў барацьбе з бальшавікамі. Прадстаўнікі Фінляндыі ў Берліне, атрымаўшы прапанову адправіць у краіну на барацьбу з чырвонымі германскую вайсковую групоўку, воляй-няволяй прынялі яе. Манэргейм і Сенат даведаліся пра гэта толькі ў пачатку сакавіка 1918 года.

Праз месяц толькі Расія прызнае новы чырвоны ўрад Суомі — 1 сакавіка 1918 года заключана адзіная міжнародная дамова, у якой адносна Фінляндыі выкарыстана назва Фінляндская Сацыялістычная Рабочая Рэспубліка. У другім пасланні з Расіі выкарыстана фармулёўка «фінскі сацыялістычны ўрад». У самой Фінляндыі гэтыя назвы не выкарыстоўвалі ні «белыя», ні «чырвоныя».

Савет народных упаўнаважаных сутыкнуўся з паважнымі праблемамі. Самай галоўнай з іх быў сабатаж. Толькі малая частка супрацоўнікаў урадавага апарату працягвала сваю працу. Большая ж абвясціла забастоўку. У выніку гэтага чырвоныя страцілі кантроль над фінансамі і харчаваннем. Кіраўніцтву Савета бракавала досведу ўрадавай працы. Частка чыноўнікаў нават супрацоўнічала з белымі, напрыклад, у чыгуначным ведамстве быў сакрэтны тэлеграф, пры дапамозе якога перадавалі інфармацыю праз лінію фронта.

Ніяк нельга зноў не прыгадаць Леніна з яго дыктатурай пралетарыяту, калі ў Фінляндыі раптам пачаўся чырвоны тэрор — белых расстрэльвалі без судоў — тое, што ў хуткім часе пачалося і ў Расіі. Некаторыя даследчыкі лічаць, што практыка тэрору абярнулася супраць саміх чырвоных: яны імкліва пачалі губляць давер большасці прыхільнікаў, і іх саміх таксама расстрэльвалі.

На працягу грамадзянскай вайны ў Фінляндыі чырвоныя на падуладнай ім тэрыторыі пакаралі смерцю 1400–1650 грамадзянскіх асоб, што па фінскіх мерках з улікам агульнай колькасці насельніцтва краіны ў 3 мільёны — вялікая лічба. З канца студзеня па канец лютага было расстраляна каля 700 чалавек. У сакавіку меней — 200. Тэрор узмацніўся ў красавіку і пачатку мая 1918 года, падчас яўнай паразы чырвоных, тады было забіта каля 700 чалавек.

Матывам палітычнага гвалту было знішчэнне кіраўнікоў праціўніка, а таксама проста агрэсія ад бяссілля.

Большая частка пакараных брала актыўны ўдзел у шэрагах самаабароны: уладальнікі сядзіб і сялянскіх гаспадарак, палітыкі, настаўнікі, вышэйшыя чыноўнікі, кіраўнікі і ўладальнікі прадпрыемстваў і, канечне ж, расійцы, што ваявалі за белых. Праўда, расійцаў часта без разбору забівалі і белыя. Сярод ахвяр чырвонага тэрору апынулася 90 чалавек з умераных сацыялістаў.

Хаця ліквідацыя царквы і не была асноўнай мэтай, усяго за часы вайны было забіта дзесяць пастараў з 1200. Іх каралі па ідэйных матывах, а таксама таму, што вясковае духавенства выступала за захаванне традыцыйнага ўкладу і не хавала гэтага. А вось Ленін такіх потым расстрэльваў пачкамі. На жаль, фінскі ўрок не пайшоў на карысць правадыру.

Падчас вайны адбываліся шматлікія масавыя забойствы, такія, як у Суйнула, у Поры, у Лоймаа. Самыя жахлівыя з іх здарыліся напрыканцы вайны. 19 красавіка 1918 года ў Курыла Туомас Хюрскюмурта загадаў пакараць 23 студэнтаў сельскагаспадарчага ўніверсітэта горада Мусціла. У Лаперантэ расстралялі 19 белых вязняў. Апошні выпадак масавага забойства адбыўся ў Выбаргу ў мясцовай турме, дзе пад кіраўніцтвам каменданта Ялмара Капіяйена ўночы з 27 на 28 красавіка 1918 года 30 чалавек было разарвана гранатамі ці застрэлена.

Тэрор белых супраць чырвоных пераўзышоў па маштабах чырвоны тэрор. Галоўнай мэтай былі камандзіры чырвонагвардзейцаў, а таксама ўдзельнікі баявых дзянняў і расстрэльных каманд. Пільна шукалі расійскіх салдат. Разам ад белага тэрору загінула значна больш людзей, чым ад чырвонага — каля 10 000 ахвяр. Інтэнсіўнасць пакарянняў змянялася з часам, як і адпаведны гвалт з боку чырвоных. У лютым 1918 года было забіта 350 чалавек, у сакавіку — каля 500, у красавіку — 1800, а ў маі — 4600, у чэрвені — 300. Пік тэрору прыпаў на канец красавіка — пачатак мая 1918 года, калі на працягу двух тыдняў штодня адбывалася па 200 пакаранняў, і разам загінула 2500–3000 чалавек.

Так, толькі атрад Ханса Кальмі з 1 па 31 мая расстраляў у Лахці да 200 жанчын, якія падтрымлівалі чырвоных. Разам за час вайны было расстраляна да 600 жанчын. Да гэтай пары часам немагчыма выявіць, каго белыя забілі падчас бою, а каго пасля.

Маштаб трагедыі быў да такой ступені вялікім, што ў Швецыі нават стварылі Камітэт супраць белага тэрору ў Фінляндыі.

Спроба наступлення чырвоных напрыканцы лютага правалілася, і ініцыятыва перайшла да белых. 15 сакавіка 1918 года пачалося наступленне на поўдзень у накірунку Тамперэ, вельмі важнага цэнтра абароны чырвоных. Бітва за Тамперэ стала самай буйной і жорсткай не толькі ў ходзе фінскай грамадзянскай вайны, але і ва ўсёй гісторыі Паўночнай Еўропы. У ёй прыняла ўдзел 16 000 белых і 14 000 чырвоных, што для невялікай па насельніцтву Фінляндыі — вялікае сутыкненне. Абароназдольнасць і вайсковыя навыкі чырвонагвардзейцаў дзякуючы падтрымцы расійскіх спецыялістаў заўважна ўзраслі.

Камандаванне белых накіравала на Таперэ найлепшыя войскі, у тым ліку новых камандзіраў-егераў. У бітве ля могілак Калеванкагас 28 сакавіка ў так званы «крывавы перадвелікодны чацвер» некаторыя часткі белых страцілі 50 % асабістага складу. Загінула 50 егераў, брыгада шведскіх добраахвотнікаў страціла 10 % складу і паўсотні параненымі — з амаль 350 шведскіх «штыкоў», якія пачалі наступленне, перадавую лінію варожых умацаванняў здолела перайсці прыкладна 250 чалавек: каля 50 загінула, столькі ж было паранена. Загінуў камандзір 2-га шведскага батальёна Фольке Беніх-Б’ёркман. Шведаў ад паразы выратавала атака 2-га палка фінскіх егераў пад камандаваннем нямецкага маёра Габрыеля фон Бонсдорфа. Вырашальны наступ на цэнтр Тамперэ пачаўся ўночы на 3 красавіка ў суправаджэнні магутнай артылерыйскай падрыхтоўкі.

У фінскай гісторыі гэта была самая бязлітасная бітва ў горадзе — квартал супраць кварала. Паўразбураны горад быў цалкам узяты белымі 6 красавіка. У той жа час яны дасягнулі важнай перамогі і ў Раўта на Карэльскім перашыйку.

Германія бесперашкодна выканала высадку свайго экспедыцыйнага корпуса колькасцю 9500 чалавек пад камандаваннем генерала Рюдыгера фон дэр Гольца і рушыла да Хельсінкі. 7 красавіка у Ловііса з Рэвеля прыбыў атрад Ота фон Брандштэйна колькасцю 2500 салдат. Пасля гэтага становішча чырвоных яшчэ больш ускладнілася. Разам колькасць нямецкіх салдат у Фінляндыі склала каля 15 000 чалавек — прыкладна столькі ж, колькі і расійцаў.

Агульныя страты белафінаў склалі амаль 5000 чалавек, з іх расстараляных — 1424. І амаль 500 салдат згубілі немцы. Чырвоныя фіны панеслі куды больш адчувальныя страты — болей за 30 000 чалавек, з якіх 11 652 памерла ў лагерах для палонных.

Расійскіх грамадзян загінула да 900 чалавек і было расстраляна каля 1500. Хаця гэтыя лічбы, магчыма, няпоўныя ці заніжаныя.

Вось што распавядаў на старонках свайго дзённіка бібліёграф і пісьменнік Сяргей Мінцлоў, які ў той час пражываў недалёга ад Выбарга ў сваім маёнтку ў вёсцы Кямяра:

17/30 красавіка.

Прыезджыя распавядалі пра ўзяцце Выбарга: забітыя з абодвух бакоў налічваюць 6000 чалавек. Падрабязнасці пакуль невядомыя, ведаем толькі, што руская салдатня перабіла ўсіх да адзінага…

22 красавіка/5 мая.

У Выбаргу жыццё ўваходзіць у сваю каляіну: камендант выдаў загад, які пад страхам пакарання забараняе самавольнае забойства каго заўгодна ў дамах і на вуліцах. Ён выкліканы тым, што белагвардзейцы чынілі свае расправы не толькі на вуліцах, але і ўрываючыся ў хаты, выцягвалі адтуль нароўні з мазурыкамі рускіх афіцэраў і забівалі на месцы, нягледзячы на поўную адсутнасць пэўнай віны… У генерала, які жыве ў Выбаргу, забілі такім чынам трое сыноў, якіх нядаўна ўзвялі ў афіцэры. Усіх рускіх, якія не мелі дачынення да фінскай міжусобіцы, загінула каля 300 чалавек…

24 красавіка/7 мая.

…Лічба вынішчаных рускіх перавышае васемсот… Было некалькі выпадкаў вар’яцтва сярод фінаў, якія бачылі карціну збіццяў у Выбаргу…

2/15 мая.

Учора жонка ездзіла ў Выбарг шукаць правізію… Піменавы, якіх наведала жонка, распавялі аб тым, што адбывалася за гэтыя дні. Запісаныя мной расповеды аб забойсвах рускіх апынуліся неперабольшанымі. Адзін з рускіх эмігрантаў, якія жылі ў горадзе, так апісваў падзеі:

«Рашуча ўсе, ад гімназістаў да чыноўнікаў, хто трапляўся ў рускай форме на вочы пераможцаў, расстрэльваліся на месцы; недалёка ад дома Піменавых былі забіты два рэалісты, якія выбеглі ў мундурчыках прывітаць белых; у горадзе забіта 3 кадэты; тых з чырвоных, хто здаўся ў палон, белыя ачаплялі і гналі ў крапасны роў; пры гэтым захоплівалі і частку вулічнага натоўпу і без разбору і размоў дабівалі ў рове і ў іншых месцах. Каго расстрэльвалі, за што, — героям нажа было невядома! Расстрэльвалі на вачах у натоўпу; перад расстрэлам зрывалі з людзей гадзіннікі, пярсцёнкі, адбіралі гаманцы, сцягвалі боты, вопратку і г. д. Асабліва палявалі на рускіх афіцэраў; загінула іх без ліку, і ў шэрагу іх камендант, інтэндант, які перад гэтым перадаў свой склад белым, і жандармскі афіцэр; многіх выклікалі з кватэр, быццам для праверкі дакументаў, і дадому яны ўжо не вярталіся, а сваякі адшуквалі іх потым у горах целаў у рове: з іх была знята нават бялізна».

Няўжо гэта ўсё адбывалася ў мірнай і ціхай Фінляндыі? Так, гэта ўсё было, і гэта таксама частка гісторыі, якую нельга забываць. Жорсткасць і злосць фінаў у адносінах да расійцаў — самы яскравы прыклад таго, што ў вайне белыя фіны вінавацілі менавіта расійцаў, мяркуючы, што без падтрымкі бальшавікоў нічога б не адбылося. Фіны праяўлялі неўласцівы ім гвалт, баючыся, што іх зноў, як 110 год таму, захопіць Расія, і для іх гэта была зусім не грамадзянская вайна, але нацыянальная, як верна адзін час пісалі фінскія гісторыкі. Да таго ж май 1918 года так і не паставіў кропку ў больш чым дзіўных прэтэнзіях краіны Саветаў на Фінляндыю. Вайна працягвалася да 1920 года, калі бальшавікам стала не да фінаў: пайшлі ў паход на Польшчу і Беларусь.