БРЫДКІ МІР

Лютаўская рэвалюцыя 1917 года скасоўвала няроўнасць, у тым ліку і яўрэяў. Афіцэрам было забаронена біць салдат, а саміх салдат ураўнялі ў правах з афіцэрамі, ствараліся салдацкія камітэты і саветы. Але ў плане вайны нічога не змянілася. Часовы рэвалюцыйны ўрад проста абвясціў, што чуткі пра сепаратны мір з Германіяй — хлусня, і што Расія будзе весці вайну да поўнай перамогі. І на самой справе, Расіі не варта было ўвязвацца ў гэтую вайну, але аднабакова выходзіць з яе напярэдадні перамогі было вельмі небяспечна і неразумна.

Германія высілена, на ўсходнім фронце размешчана менш за паўмільёны яе салдат, а на вырашальным і больш цяжкім заходнім — менш за тры мільёны. Каля двух мільёнаў немцаў ужо загінула падчас баявых дзеянняў. Ужо ўлетку 1917 года германцы бачаць, што рэсурсаў не хапае, вайна на два фронты знясіліла краіну, адасобіла яе, і аб перамозе можна забыць. Брытанія, Расія і Францыя таксама вычарпаны. Асабліва жахлівыя для сябе страты панеслі французы. Але час на іх баку. У красавіку афіцыйна ў вайну ўступілі ЗША, хаця амерыканскія і канадскія лётчыкі і экспедыцыйныя падраздзяленні добраахвотнікаў ужо даўно біліся разам з англічанамі і французамі.

Так, у гады вайны ў ліку мільёнаў загінулых быў і вядомы канадскі хакеіст Алан Мак-Лін Дэвідсан па мянушцы Скоці. Алан лічыўся адным з лепшых нападаючых Канады, ён стаў прафесіяналам у клубе «Toronto Blueshirts» у 1912 годзе і з’яўляўся адным з лідуючых бамбардзіраў Нацыянальнай Хакейнай Асацыяцыі на працягу двух сезонаў. Дэвідсан быў капітанам «Таронта» на кубку Стэнлі ў 1914 годзе. У гады Першай сусветнай вайны Алан добраахвотна запісаўся ў канадскі экспедыцыйны корпус. Ён загінуў у 23 гады падчас бою 16 чэрвеня 1915 года на тэрыторыі Бельгіі, не жадаючы адступаць пад уціскам немцаў. Імя гэтага аддзінага загінулага ў гады Першай сусветнай гульца ў хакей з шайбай занесена ў канадскі Нацыянальны мемарыял Vimy.

У ліпені немцы, не бачачы для сябе перспектыў, просяць міру, але без анэксіі, з захаваннем уласнай тэрыторыі. Антанце гэтыя ўмовы не падабаюцца: Францыя павінна атрымаць кампенсацыю за страшныя чалавечыя страты на франтах. А таксама немцы павінны вярнуць далучаныя ў 1870 годзе землі. Прапанову міру без анэксій саюзнікі адхіляюць. Ды і навошта яе прымаць? Вось яшчэ трошкі — і можна будзе па поўнай дыктаваць абяскроўленай Германіі свае ўмовы. Усё ішло да канчатковай паразы Германіі, якая відавочна была не ў стане ваяваць на два фронты, але…

Леніна відавочна не задавальняла Лютаўская рэвалюцыя. Занадта далёка ён апынуўся ад улады. 25 кастрычніка (па старым стылі) адбылася яшчэ адна змена ўлады. Бальшавікі назвалі яе Вялікай Кастрычніцкай Сацыялістычнай рэвалюцыяй, а зараз часцей называюць бальшавіцкім пераваротам. Народ з энтузіязмам пайшоў за Леніным, бо ён абяцаў абяздоленаму люду самыя простыя і так неабходныя рэчы: мір, роўнасць, братэрства, зямлю. Людзям да смерці надакучыў неразумны цар, і ад яго адракліся з лёгкасцю скінутага цяжару. Народу надакучыла вайна — і Ленін у хуткім часе яе закончыў. Царкву аддзялілі ад дзяржавы, і простаму народу гэта таксама прыйшлося даспадобы: духавенства нічым не дапамагала простым людзям, а толькі зрошчвалася з уладай. Крытыка царквы Львом Талстым з-за яе некарыснасці не выклікала адпаведнай рэакцыі святароў, толькі Талстога адлучылі. І да гэтай пары РПЦ не жадае нічога змяняць у адносінах да вялікага пісьменніка.

Пасля рэвалюцыі 1917 года гэтыя дзіўныя, па меркаванні англічан і французаў, бальшавікі, раптам пачынаюць весці з немцамі перамовы аб міры, прычым з пазіцыі прайграўшых, пагаджаючыся аддаць немцам вялізныя тэрыторыі сваёй дзяржавы! І гэта пры тым, што 1917 год для Расіі быў паспяховым на франтах з Германіяй і Аўстра-Венгрыяй.

Нават маленькая слабая Грэцыя ў ліпені 1917 года абвясціла вайну адразу ўсім: Германіі, Аўстра-Венгрыі і Турцыі з Балгарыяй — а расійцы, арганізаваўшы яшчэ адну рэвалюцыю… падаецца як здаюцца!? Новы ўрад Леніна пасля звяржэння Часовага ўрада Керанскага адразу абвясціў, што Расія ў першую чаргу выходзіць з вайны. Пачаліся перамовы з немцамі, прычым Ленін гатовы быў пайсці на велізарныя саступкі.

Брытанскі міністр узбраення Уінстан Чэрчыль быў у поўным неразуменні:

Ні да адной краіны лёс не быў такім жорсткім, як у дачыненні да Расіі. Яе карабель затануў, калі гавань была побач.

Карабель ужо перацярпеў буру, калі ўсё абвалілася. Усе ахвяры ўжо былі прынесены, уся праца завершана. Самаадданы прарыў рускіх армій, які выратаваў Парыж, пераадоленне пакутлівага адступлення без снарадаў, імгненнае аднаўленне сіл, брусілаўскія перамогі, уступленне Расіі ў кампанію 1917 года непераможанай, больш моцнай, чым калі-небудзь раней. Трымаючы перамогу ў руках, яна ўпала на зямлю, і жыўцом, як калісь Ірад, была з’едзена чарвякамі.

Эх, калі б Чэрчыль ведаў, як справа павернецца, то магчыма намаганні англійскай контрразведкі былі б накіраваны не на ліквідацыю Распуціна, які наўрад штосьці мог змяніць, а на іншага, куды больш уплывовага ў Расіі чалавека.

Урэшце, 18 студзеня 1918 года нямецкі генерал Гофман падчас перамоваў з расійскай дэлегацыяў паклаў на стол мапу і папрасіў расійскі бок азнаёміцца з ёй. Усе схіліліся над сталом. Гофман, спакойна правёўшы пальцам па размаляванай мапе, запатрабаваў перанесці мяжу Расіі па лініі на ўсход ад Маанзундскага архіпелага і Рыгі, далей — на захад ад Дзвінска (сучасны Даўгаўпілс, Латвія) на Брэст-Літоўск. Расія, паводле нямецкіх умоў, губляла такім чынам больш за 150 тыс. кв. км сваёй тэрыторыі — усе заходнія землі, за якія так доўга ваяваў то цар Пётр, то Кацярына Вялікая… Запанавала свінцовая па сваім цяжары ціша.

Савецкая дэлегацыя папрасіла перапынак для кансультацыі са сваім урадам і ад’ехала ў Петраград. У паўночнай сталіцы сярод партыйных таварышаў разгарэліся не па-таварыску гарачыя спрэчкі наконт магчымасці прыняць патрабаванні Германіі. Так, левыя камуністы на чале з М. І. Бухарыным увогуле лічылі недапушчальным напярэдадні сусветнай рэвалюцыі заключаць ўсялякія дамоўленасці з капіталістамі, патрабавалі неадкладна спыніць перамовы і абвясціць міжнароднаму імперыялізму рэвалюцыйную (у тых умовах, іншымі словамі, самазабойчую) вайну па ўсіх франтах. Відаць, на той момант Бухарыну жыць ужо надакучыла. Супраць заключэння міру выступаў і нарком замежных спраў Л. Д. Троцкі. Умовы для немцаў, якія відавочна цярпелі паразу ў цэлай вайне, на самой справе выглядалі нахабна, калі не сказаць горш.

8 студзеня на нарадзе у ЦК РСДРП(б) Троцкі прапанаваў не падпісваць мір, які б развязаў рукі нямецкім вайскоўцам, а замест гэтага проста спыніць вайну, а войска дэмабілізаваць. Яшчэ адно вельмі дзіўнае, калі не вар’яцкае рашэнне. Закончыць вайну, распусціўшы армію? Адкрыць фронт ворагу без супраціву? Як гэта магчыма?! Вельмі і вельмі дзіўным зараз падаецца, чаму ніхто не прапанаваў самую простую рэч — нічога не падпісваць, працягваць трымаць фронт, заручыўшыся далейшай падтрымкай англічан, французаў і амерыканцаў, і чакаць, пакуль Германія сама капітулюе. І нядоўга, проста кажучы, чакаць.

Не, Ленін спяшаецца заключыць мір на ўмовах немцаў любым коштам. У гэтым правадыр пралетарыяту, праўда, застаўся ў ЦК у адчайнай меншасці. Падобна, ён не спяшаўся раскрываць сакрэтаў, якіх, верагодна, нават у партыі бальшавікоў не ведалі: ён проста аддаваў немцам належнае за мільённыя тыражы сваёй «Іскры», за нябеднае жыццё ў гатэлях Парыжа, Лондана, Стакгольма і іншых «канспіратыўных» кватэрах, за падрыўную дзейнасць супраць царызму, т. б. на карысць ворага Расіі і Антанты, за фінскіх і нямецкіх салдат, пераапранутых у рэвалюцыйных расійскіх матросаў, што даставілі яго на Фінляндскі вакзал у апячатаным праз немцаў вагоне… Германія не шкадавала сродкаў на дапамогу бальшавікам, Ленін не шкадаваў у адказ.

Адным словам — нямецкі шпіён, як многія і называлі Ільіча ў той час. Ужо ў ХХІ стагоддзі па дакументах расійскіх архіваў стала дакладна вядомай прычына, чаму Уладзімір Ульянаў раптам стаў Леніным: падрабіў пашпарт пад аднаго нямецкага яўрэя, пад чыім прозвішчам і ўязджаў увесь час на тэрыторыю сваіх спонсараў. «Рэвалюцыя чыстымі рукамі»… З падробным пашпартам і за нямецкія грошы?

Аднак Ленін, разумеючы, што яго, як і Распуціна, свае ж могуць апусціць у проруб галавой як германскага шпіёна, павагаўшыся, даручыў новапрызначанаму кіраўніку савецкай дэлігацыі Льву Троцкаму ўсімі намаганнямі зацягваць перамовы на выпадак, калі раптам вайна скончыцца і немцам можна будзе ўвогуле не плаціць, але калі немцы выставяць ультыматум, неадкладна яго прыняць.

Немцы таксама не гублялі час перапынку ў перамовах дарэмна. Менавіта тады ў іх розумах канчаткова зацвердзілася канцэпцыя курсу на далейшы распад Расійскай імперыі і падтрымкі нацыянальных рухаў на ўскраінах у барацьбе за аддзяленне ад прагнілага царства Раманавых. Але гэты курс ніяк не магчыма назваць новым. Яшчэ ў верасні 1917 года ў Летуве ва ўмовах нямецкай акупацыі з’явіўся летувіскі рух Тарыба, які за сваю мэту абвясціў стварэнне незалежнай нацыянальнай дзяржавы на дэмакратычнай аснове і ў саюзе з Германіяй. 11 снежня Тарыба абвясціла пра адраджэнне незалежнай Летувіскай (так з 1840 года пачала называцца Жамойтыя, ці Самагітыя) дзяржавы, але з населенай пераважна беларусамі (іх, як каталікоў, часта ў гістарычнай літаратуры называюць палякамі) сталіцай у Вільні. Аднабаковы акт Тарыбы, магчымы толькі ва ўмовах нямецкай акупацыі, не быў прызнаны ні краінамі Антанты, ні Расіяй. Цяпер немцам заставалося пасадзіць на летувіскі прастол правільнага кандыдата.

Ім стаў герцаг Вільгельм фон Урах, адзін з прадстаўнікоў Вюртэмбергскай дынастыі. Яму нават прыдумалі адпаведнае імя — Міндаўгас ІІ, але тут надышоў лістапад 1918 года, час канчатковай капітуляцыі Германіі, і жамойтам давялося абысціся без караля.

Але самым жаданым кавалкам для немцаў, канечне, былі Украіна і Беларусь. У пачатку 1918 года іх унутранае становішча адрознівалася вялікай няўстойлівасцю. Цэнтральная Рада Украіны — аб’яднанне разнародных партый — яшчэ 23 чэрвеня 1917 года, то бок яшчэ да кастрычніцкай рэвалюцыі, абвясціла аб аўтаноміі Украіны ў складзе Расіі. 22 студзеня 1918 года, скарыстаўшыся бязладдзем у Расіі, Цэнтральная Рада абвясціла аб незалежнасці Украінскай Народнай Рэспублікі і пагадзілася на акупацыю яе нямецкімі і аўстрыйскімі войскамі. Аднак, 8 лютага Кіеў быў захоплены Чырвонай Арміяй, у Харкаве ўтвораны савецкі ўрад, а Цэнтральная Рада збегла на Валынь.

Трэба адзначыць, што ад’езд савецкай дэлегацыі ў Петраград выклікаў некаторыя хваляванні ў нямецкіх саюзнікаў. У прыватнасці, у аўстрыйцаў. У Вене вельмі баяліся, што бальшавікі больш не вернуцца за стол перамоваў, каб падпісаць такое невыгоднае для іх пагадненне напярэдадні разгрому Германіі французамі, брытанцамі, амерыканцамі і ішнымі аўстралійцамі і канадцамі. Хуткага міру патрабавала не толькі вычарпанае шматгадовай вайной і голадам насельніцтва Аўстра-Венгрыі, але і жыхары Германіі, дзе ў страйку толькі на буйных берлінскіх заводах прыняла ўдзел больш за 400 000 рабочых.

У гэтых умовах германскія саюзнікі вырашылі заключыць мір з прадстаўнікамі Украінскай Цэнтральнай Рады. Гэтае рашэнне далося няпроста. 21 лютага главы дэлегацый Германіі і Аўстра-Венгрыі выехалі ў Берлін, каб пракансультавацца па пытанні, ці варта ўвогуле падпісваць мір з краінай, чый суверэнітэт, па вобразным выказванні Л. Троцкага, абмяжоўваецца занятым у Брэсце пакоем. Ды і ў сам горад прадстаўнікі незалежнай Украіны здолелі прабрацца, толькі абвясціўшы прадстаўнікам Чырвонай Арміі, што з’яўляюцца чальцамі савецкай дэлегацыі.

Як бы там ні было, а 27 лютага ў беларускім Брэст-Літоўску прадстаўнікі чацвярнога саюза і Цэнтральнай Рады падпісалі мірную дамову. Паводле яе да 31 ліпеня таго ж года Украіна абавязвалася паставіць Германіі і Аўстра-Венгрыі 1 млн. тон хлеба, 400 млн. адзінак яек, не менш за 50 тыс. тон мяса ў жывым выглядзе, цукар, марганцавую руду і яшчэ шмат чаго карыснага. У адказ саюзнікі абяцалі аказаць Радзе дапамогу ў барацьбе з бальшавікамі. Дамова з Украінай аказалася для саюзніц па цэнтральнай кааліцыі вельмі дарэчы, асабліва для Аўстра-Венгрыі, дзе запасаў прадуктаў па самых галодных нормах заставалася толькі на месяц. Сродкі масавай інфармацыі імгненна распрапагандавалі гэту, па словах Чарніна, «хлебную дамову», што спрыяла нармалізацыі ўнутранай абстаноўкі ў краіне. Вось як ацэньваў Брэсцкую дамову з Украінай нямецкі гісторык Ф. Фішэр:

Асаблівасцю гэтага міру было тое, што ён цалкам свядома быў заключаны з урадам, які на момант падпісання не меў ніякай улады ва ўласнай краіне. У выніку ўсе шматлікія перавагі, якімі немцы валодалі на паперы, маглі быць рэалізаваны толькі ў выніку заваявання краіны і аднаўлення ў Кіеве ўрада, з якім яны падпісалі дамову.

Падпісаўшы дамову з Украінай, у Берліне вырашылі больш жорстка размаўляць з Петраградам. У дзень падпісання дамовы з Радай генерал Людэндорф даслаў Кульману тэлеграму, у якой нагадаў пра абавязак праз суткі пасля падпісання міру з Украінай спыніць перамовы з расійскай дэлегацыяй. Выставіць ультыматум аб прыняцці германскіх умоў савецкай дэлегацыі свайму міністру замежных спраў загадаў і кайзер Вільгельм ІІ. Кульман дакладна выканаў дадзеныя яму інструкцыі. Адказ на ўльтыматум бальшавікі павінны былі даць не пазней за 10 лютага.

Кіраўнік савецкай дэлегацыі Л. Троцкі, як гэтага і патрабавалі немцы, даў свой адказ, але ён быў да пэўнай ступені нечаканым і супярэчыў атрыманым ад Леніна ўказанням.

Троцкі абвясціў:

Мы выходзім з вайны, але вымушаны адмовіцца ад падпісання мірнай дамовы.

Адначасова ён накіраваў тэлеграму галоўнакамандуючаму Крыленка з патрабаваннем неадкладна выдаць загад па арміі аб спыненні ваеннага стану з Германіяй і яе саюзнікамі і аб усеагульнай дэмабілізацыі. Гэты загад быў атрыманы ўсімі франтамі 11 лютага. Рашэнне, мякка кажучы, дзіўнае. Расія тым самым выходзіла з вайны, але міру не падпісвала. Атрымліваецца, што салдаты накіроўваюцца з фронту дадому, а немцаў — шчыра вітаем, хіба так?

Германскі бок не змог не ацаніць такі падарунак і абвясціў, што непадпісанне Расіяй дамовы аўтаматычна цягне за сабой канец перамір’я. З гэтым Троцкі пакінуў Брэст-Літоўск.

13 лютага 1918 года вярхушка другога рэйха сабралася ў невялікім курортным гарадку Бад-Хомбургу на захадзе Германіі, каб абмеркаваць нечаканую сітуацыю, якая склалася пасля зрыву мірных перамоваў. На нарадзе прысутнічалі кайзер Вільгельм, Кульман, канцлер Гертлінг, амаль усё вышэйшае ваеннае камандаванне, у тым ліку, натуральна, Гіндэнбург і Людэндорф. Па ўспамінах апошняга, на нарадзе было прынята рашэнне «нанесці кароткі, але моцны ўдар па размешчаным насупраць нас расійскім вайскам, які дазволіў бы нам захапіць вялікую колькасць вайсковага рыштунку». 16 лютага генерал Гофман паведаміў прадстаўніку савецкай дэлегацыі А. А. Самойлу, які застаўся ў Брэсце, што 18 лютага роўна а 12-й гадзіне Германія пачне наступленне на працягу ўсяго Усходняга фронту. Акуратна, так па-нямецку, дакладна паведаміў, калі яны будуць наступаць. Вайна джэнтэльменаў і рыцараў. Такой, дарэчы, і была гэтая сусветная вайна.

Акурат у азначаны час 47 пяхотных і 5 кавалерыйскіх дывізій нямецкай арміі рушылі на ўсход. У лютым 1918 года супольныя германа-аўстра-венгерскія войскі на Усходнім фронце налічвалі не больш за 450 тыс. чалавек (для параўнання, увосень 1916 года — больш за 1,5 млн.), і складаліся ў асноўным з салдат старэйшых прызываў — усе найбольш баяздольныя часткі даўно былі перакінуты на захад, дзе вырашаўся лёс гэтай вялікай бітвы народаў. Ну а тут, на Усходнім фронце, пачалася новая, камічная вайна з бальшавікамі.