10-11. ЯК УЗНІКЛІ НАШЫЯ ПАСЕЛІШЧЫ

10-11. ЯК УЗНІКЛІ НАШЫЯ ПАСЕЛІШЧЫ

А. Імя для вёскі

Ніхто не можа жыць без імені. Ужо ў старажытнасці чалавек прыдумаў імёны не толькі для сябе, але і для сваёй малой радзімы.

Таму ў кожнай вёскі, як у чалавека, ёсць імя. Але адкуль яно бярэцца? А вось адкуль.

Жыў чалавек. Звалі яго Павел. І былі ў яго сыны – Паўлавічы. Пабудаваў Павел з сынамі вёску.

– Хто тут жыве? – пытаецца падарожнік.

– Мы – Паўлавічы, – адказваюць сяляне.

Значыць, гэтая вёска на Бярозаўшчыне атрымала назву ад імя чалавека.

А ў Івацэвіцкім раёне ёсць вёска Бабровічы. Людзі там раней лавілі баброў. Вось і клічуць вёску па назве жывёлы. Хоць баброў там ужо даўно няма...

Ёсць на Брэстчыне паселішчы, якія атрымалі імя з-за свайго месцазнаходжання. Вось пад Драгічынам жывуць вёсачкі Зарэчка ды Заверша. Адна знаходзяцца за рэчкай, другая – у нізіне, за грудком. Такіх назваў шмат па ўсёй Берасцейшчыне: Заазер’е – за возерам, Залуззе – за лугам. А Задзерць? За – дзерцю, атрымоўваецца. А што гэта такое – “дзерць”? Каб пабудаваць вёску, чалавеку прыйшлося шмат папрацаваць: ачысціць месца з-пад лесу і кустоў. Такое месца і звалася дзерцю.

А можа, ты сам здагадаешся, якая вёска ўзнікла раней: Старое Сяло ці Навасёлкі? Новая Мыш ці Старая Мыш?

Вось як шмат можа расказаць простае імя!

Б. Вёска і сяло

Некалі існавалі два падобныя словы: вёска і сяло. А чым яны адрозніваліся? На гэта пытанне адказаць проста: сяло звычайна было большае за вёску і ў кожным сяле абавязкова меўся храм.

Расказаць гісторыю ўсіх нашых сёл і вёсак немагчыма. Таму апішам толькі некаторыя, пра якія маем цікавыя легенды і паданні.

В. Крывая Вуліца

Калі яшчэ я вучыўся ў школе, мне дарослыя часта казалі: “Што ты адны крывулі ў сшытку пішаш?” А калі хацелася мне пахваліцца, перапынялі: “Глядзі, які крыўляка-задавака знайшоўся!” Вырас я і задумаўся, што гэта за словы такія дзіўныя, “крывулі” ды “крыўлякі”?

Аднойчы ў вельмі старой кнізе прачытаў пра паселішча, якое людзі назвалі Крывой Вуліцай. Значыць, уся вёска тады складалася з адной вуліцы. А пабудавалі яе жыхары так, як некалі я ў сшытку пісаў, – крывулямі. Хаты свае паставілі не па адной лініі, а як бог на душу пакладзе.

Прыязджаюць сяляне з суседніх вёсак і дакараюць:

– Чаму вы вёску крывулямі пабудавалі? Хіба так прыгожа?

– А нам і гэтак гожа! – адказваюць крыўлянцы.

– Ну і крыўлякі-задавакі!..

Хоць і не ўсё, відаць, у гэтай легендзе праўда, але прыкладна так узніклі пад Камянцом і Жабінкай дзве вёскі з аднолькавай назвай Крыўляны.

Г. Прышыхвосты

Паблізу Антопаля, там, дзе цяпер стаіць Першамайск, некалі было паселішча Прышыхвосты. Расказваюць, што гэтая дзіўная назва вось адкуль узялася.

Жыў у вёсцы Мужык. Усё было добра ў працавітага селяніна, вось толькі неяк прыжылося ў яго хаце Чарцянятка. І так пачало сваволіць – ратунку няма! Толькі гаспадар працу справіць, толькі на іконку памоліцца ды спаць пакладзецца, як пачынаецца пад стрэхамі мітусня. Посуд звініць, смецце ляціць, а нягоднік гагоча.

Цярпеў-цярпеў Мужык. Ды аднойчы не стрымаўся, сярод ночы выбег на падворак. Глядзіць, а Чарцянятка на страсе сядзіць ды ў комін гудзіць.

– Страшна, Мужычок? – пытаецца.

– Лёгка жывеш, нячыстая сіла. У комін: гу ды гу… Гэтак і я змагу. Вось ты мае працы парабі. Ой, як спужаешся!

– Гэта я спужаюся!? – скрывіў Чорцік свой роцік. – Такога на зямлі яшчэ не было, каб мяне спалохала!

– А раз так, давай у заклад біцца, – прапанаваў селянін. – Калі ты, зладзяйчук, з трыма маімі работамі справішся і дапамогі ад мяне не папросіш, тады я свае жытло табе пакіну ды па свету пайду. А калі не – тады твайго духу тут болей не будзе.

– Дык давай свае работы!

– Тады – першая… Ёсць у мяне, вашая нечысць, тры полі. Адное – камяністае, другое – ад веку не родзіць, а трэцяе – яшчэ аблогай ляжыць. Папрацуй, Чорцік, мо спіна не пераломіцца!

На досвітку пайшлі палі аглядаць. Чорт плуга не бярэ (не хоча ад селяніна дапамогі). На свае сілы спадзяецца.

І спраўна пачаў! Рогам глебу падымае ды зубамі грудкі раздрабняе. Усё б добра, ды як па камяністаму полю пайшоў, зубкі з рожкамі абтачыў. У бязродным – пясочку наеўся. А па цаліне араць пачаў – ды загруз…

– Што дапамагчы, паночку? – пытаецца Мужык.

– Сам, сам, сам! – сапіць Чорцік.

І глядзіш ты – даараў! Шкада толькі, без зубоў застаўся. Адпачыць не паспеў, а селянін ужо другую турботу задае:

– Трэба кароўку маю з пашы прыгнаць ды падаіць.

Чарцянятка ў луг пабегла. А рагуля, як нячыстага пабачыла, адразу наўцёкі кінулася. Той бегаў за ёю ў лузе, бегаў у полі, ледзь у лесе злавіў. Толькі капыты згубіў, вярнуўся злы ды кульгавы.

– Бачу, хлопча, без дапамогі не абысціся?

– Сам, сам, сам! – упарціцца Чорцік.

Хоць малака і надаіў на адно капытца, але слова трымае.

– Ну, рыхтуй, Мужык, торбу ў свет выбірацца.

– А ты не спяшайся. Яшчэ адна праца не зроблена.

– Дык давай, дзядзька.

– Тады двор яшчэ вымяці чыста.

– Вох!!! – узрадаваўся Чорцік ды кінуўся хвастом мясці, языком вылізваць. Ды так пашчыраваў пыл ганяць, што хвост ягоны – грэ-э-эх! – і пераламіўся. Як узвыў нячысцік, як заплакаў, заенчыў:

– Хвосцік мой, хвасток! Дапамажы мне, Мужычок!

– Што выручка патрэбна?

– Ой, патрэбна! Хвосцік мой, хвасток! Прышый яго, Мужычок!

Узяў селянін іголку-шыршатку і грубую нітку дый прыладкаваў чортаў хвост да задка.

З тае пары ў нашыя краі нячысцік ужо не заходзіць. Рожкі ды капытцы беражэ, а болей за іншае – хвост. Таму і вёску назвалі Прышыхвостамі.

Д. Вялікая Рыта і Рыта Малая

Ад Пружанаў, дзе зліваюцца Муха і Вец, нараджаецца Мухавец. Пазней ён збірае воды сваіх прытокаў і нясе іх у дарунак Заходняму Бугу. Сярод шматлікіх прытокаў Мухаўца вылучаецца невялікая рэчка Рыта. А ў Рыты ёсць і свой прыток-невялічка, названы Маларытай.

На берагах Маларыты была заснаваная вёска Малая Рыта, а побач, на Рыце, – вёска Вялікая Рыта. Цяпер Малая Рыта (Маларыта) – даволі буйное мястэчка, значна большае за сваю цёзку. А некалі было наадварот. Ды часы мяняюцца. І цяпер Вялікарыта – усяго толькі вёска ў Маларыцкім раёне.

Здавён праз гэтыя землі, па гэтых рэках ішлі гандлёвыя шляхі ад Берасця да ўкраінскіх межаў і далей – да самага Чорнага мора.

Калі ў 1546 годзе праводзілася мяжа паміж Польшчай і Вялікім Княствам Літоўскім, упершыню ўспомнілі і рытчан, якія жылі на той мяжы.

Е. Гарэлкі

Ладненькая была вёсачка. Хаты ў ёй адна да адной туліліся. І ўсе гэтыя хаты паставіў мясцовы цясляр Цесля. Працавіты ды паважаны быў чалавек. Шмат дзетак на палатках сядзела. Жонку меў маладую, гаваркую ды спраўную.

Жылі ні багата, ні бедна: быў хлеб і да хлеба нешта было. Працавалі дзень пры дні, за тое і дзякавалі Богу. Пакрысе збіралі грошык да грошыка. Неўзабаве вырашылі купіць цяля, ды бычка, ды кароўку белабокую.

У нядзельку з раніцы выправіліся Цеслі ў Кобрын на кірмаш. Тлумна на кірмашы. Якога толькі тавару гандляры не прывезлі! Вось адзенне ладнае, чобаты – лапцям не роўня. Вось збаны, місы, гаршкі… Вочы разбягаюцца ад таго хараства і багацця.

А вось – конь Гнядко. Як убачыў яго Цесля, пра ўсё на свеце забыўся. І ўсе свае грошы за каня аддаў.

Жонка Цеслева хацела насварыцца, а зірнула на каня і пахваліла:

– Такога і ў воз запрагаць шкада!

Паглядзеў Цесля на свайго Гнядка ды махнуў рукою:

– Ат, пойдзем пехатою, як і сюды ішлі.

Вось ідуць дарогаю: Цесля каня вядзе, за ім жонка з дзеткамі тупаюць. Дайшлі да ростані. Каб да ночы дамоў патрапіць, вырашылі напрасткі рухацца, праз ручай. Толькі тут замінка выйшла.

Ручай пад камень бяжыць, балбоча. А конь стаіць, вушамі стрыжэ. Колькі ні нукаў гаспадар – конь як да зямлі прырос.

“Што за ліха? – думае Цесля. – Каб ведаў, што ты такі наравісты, купіў бы цяля, ды бычка, ды кароўку белабокую”.

Вымушаны былі вяртацца доўгай дарогай.

Ужо добра змяркалася, як падышлі Цесля з Гнядком ды Цясліха з дзеткамі да сваёй вёсачкі. Аднак што тут робіцца? Светла, як поўдзень! Бачаць, хаты гараць, па падворках полымя бегае, гудзе.

За ноч вёсачку пажар бы языком злізаў. Плачуць людзі, збіраюцца ў свет пайсці – міласціну прасіць.

– Чаго вы засумавалі? – пытаецца Цесля ў вяскоўцаў.

– Усё ж панішчана… Нічога не засталося!

– А рукі ў вас засталіся? Дык давайце хаты свае адбудоўваць. Вось ужо і конь у мяне ёсць, Гнядко. Дапаможа нам, пагарэльцам, бярвёны вазіць.

А жонцы майстар сказаў:

– Як вёску адбудуем, купім яшчэ і цяля, і бычка, і кароўку белабокую…

Вось так і паўстала некалі ў нашых мясцінах новая вёска. У памяць пра той пажар Гарэлкамі завецца.

Ж. Вёска майстра Сяхно

За добрую службу аддзячыў вялікі князь Касцюшку Фёдаравічу, свайму пісару. Атрымаў той грамату на вёску недалёка ад Берасця.

Строгі пан Касцюшка. Конь у яго добры, шабля вострая, чорны жупан на плячах, шапка, лісам падбітая, на галаве. Адразу бачна – едзе новы гаспадар.

Сышліся сяляне павітацца з панам.

– Казалі мне, што першымі на гэтым месцы пасяліліся Перка, Кісель, Ляховіч ды Сяхно, – распачаў гаворку Касцюшка Фёдаравіч. – Дзе яны? Дзе Перка?

– Няма Перкі ўжо, – адказалі з натоўпу. – Адны Перкавічы засталіся.

– А Ляховіч дзе?

– І ён памёр. Засталіся Ляховічы.

– Можа, Кісель жывы?

Выйшаў наперад дзед з белаю барадою.

– Я Кісель. А вунь – мае Кісялевічы.

Абступілі старога дзеці і ўнукі, стаяць, чакаюць, што яшчэ пан скажа.

– А Сяхно тут? Казалі мне, першы майстра быў у вёсцы.

Маўчаць людзі, галовы схілілі. Зняў Касцюшка Фёдаравіч шапку, лісам падбітую, ціха спытаў:

– А дзеці яго дзе?

– Не было ў яго дзяцей. Пасля сябе пакінуў у вёсцы толькі хаты…

Сказаў так стары Кісель і нізка пакланіўся Касцюшку:

– Дзеці і ўнукі мае – Кісялевічы. Ёсць Перкавічы і Ляховічы. Зрабіце ласку, пане: няхай ужо вёска, якую збудаваў Сяхно, Сяхновічамі завецца.

Пагадзіўся гаспадар. З таго часу і жыве ў назве вёскі памяць пра майстравога чалавека.

Пытанні і заданні

1. Ёсць на Брэстчыне вёскі Пятровічы, Задвор’е, Багданаўка, Мышчыцы, Жабчыцы, Вярхі, Маціевічы, Бабры, Нагараны, Запруды, Лугі, Ёжыкі. Якія з іх атрымалі назву: а) ад імя чалавека; б) ад назвы жывёлы; в) ад месцазнаходжання паселішча?

2. Чым раней адрознівалася сяло ад вёскі?

3. Адкуль узялося імя ў Крыўлянаў?

4. Скарыстайце легенды і казкі пра вёскі Прышыхвосты, Гарэлкі і Сяхновічы, каб падрыхтаваць невялікія сцэнкі.

5. Якія рэкі далі назву Вялікарыце і Маларыце?