20. ЗВЫЧАІ І ПОБЫТ У МІНУЛЫМ

А. Звычаі

Самае каштоўнае на зямлі – веды. Ужо старажытны чалавек клапаціўся, каб ягоныя веды не губляліся. Земляроб вучыў сваіх дзяцей, як вырошчваць зерне. Майстар расказваў ім, як вырабляць прылады працы. Будаўнік – як будаваць дамы.

Згубіць чалавек веды – загіне яго праца. А навошта тады ты нарадзіўся, калі нічога пасля сябе не пакінеш? Так з’явіўся звычай перадаваць веды. Але што такое звычай? Звычай – гэта правіла, няпісаны закон, па якім жывуць людзі. І цяжкае пакаранне чакае таго, хто пераступіць праз яго.

А якія яшчэ звычаі меліся на Берасцейшчыне? Іх было шмат. Напрыклад, звычай абрабляць зямлю, шанаваць бацькоў, смуткаваць, калі прыходзіць у хату бяда, і весяліцца ў народныя святы.

Сярод шматлікіх звычаяў ёсць і такі. На ўваходзіны першым у новы дом павінен забегчы кот. Скочыць коцік цераз парог, паглядзіць па кутках, лапку падыме, быццам з кімсьці павітаецца. Што гэта ён робіць? У хаце ж няма нікога! Але нашыя продкі верылі, што ў кожным памяшканні, акрамя гаспадароў, жыве Дамавік. Так раней называлі казачнага абаронцу дома.

Вось з кім коцік “павітаўся”! А мы і не заўважылі…

Б. У гасцях у Дамавіка

Цяпер ты хочаш даведацца, якой была хата нашага продка? Тады адкрыем лёгкія сасновыя дзверы ці падгледзім у маленькія вокны, размешчаныя невысока над зямлёй.

У далёкім мінулым берасцейцы жылі ў драўляных курных хатках. У цэнтры гэтага будынка знаходзілася печка без коміна. Таму тапілася хата па-чорнаму. (Калі тапіць па-чорнаму, дым будзе выходзіць з памяшкання праз дзверы і вокны).

Хатка была зусім малая. Даўжыня кожнай сцяны – цсяго каля чатырох метраў. Мусіць, нават Дамавіку было цесна ў такой хаціне, а тут звычайна жыла сям’я ў сем-восем чалавек!

Міналі стагоддзі, і хата мяняла свой выгляд. Ужо трыста гадоў таму ў нас з’явіліся дамы, да якіх дабудоўвалі сенцы і каморы. У каморах захоўвалі бульбу, агародніну, мясныя і малочныя прадукты.

Падлога ў хаце спачатку была земляная, пазней – драўляная. (Цяпер, відаць, нашаму знаёмаму Дамавіку жыць стала весялей).

У хаце ладзілі вялікую печ. У ёй сяляне гатавалі ежу. На пячы спалі, сушылі аддзенне, дасушвалі збожжа. Тапіць пачалі па-беламу. (Ты ўжо ведаеш, што значыць тапіць па-чорнаму. Здагадайся, а як тапілі па-беламу?)

Пойдзем далей па хаце. У ёй чатыры куты, але толькі адзін з іх галоўны – чырвоны. У ім вісяць абразы з вышытымі ручнікамі. Уздоўж сцен стаяць доўгія лавы. На покуце – вялікі драўляны стол. Над ім – лямпа. Побач вісіць калыска, сплеценая з лазы. Дзіцячыя галасы ў хаце гучалі заўсёды. Дзяцей у сялянскай сям’і любілі. (Нават Дамавік, кажуць, калі яму малыя надакучвалі сваім плачам, вылазіў з падпечка і калыхаў калыску).

У другім куце месцілася скрыня з адзежаю, абрусамі, ручнікамі, грашыма і ўпрыгожваннямі.

Такой была вясковая хата ў будні, а калі пачыналася свята...

В. Сёння ў нашай хаце свята

Багатая наша зямля на звычаі. Шмат берасцейцы ведаюць песень, танцаў. А калі песні і танцы больш за ўсё патрэбныя чалавеку? Вядома ж, на святы! А якое самае лепшае свята?

Безумоўна, вяселле! Нездарма словы “вясёлы”, “вясёлка”, “весяліцца” ды “вяселле” – ад аднаго кораня паходзяць. Нельга сумаваць у хаце, дзе ідзе вяселле!

Амаль сто гадоў таму пра адно такое свята ў вёсцы Свішчы на Жабінкаўшчыне расказала мясцовая настаўніца пані Савіцкая. Ад яе мы даведаліся, як раней святкавалі вяселлі.

... Заўважыў Васілёк, што ў Свішчах жыве прыгажуня Ганначка. Запрог ён коней. Разам са сватам узяў хлеб-соль і бутэльку гарэлкі. Па вёсцы пагалоска бяжыць: сваты да Ганны едуць! Спыніліся яны перад Ганначчынай хатай. Зыходзяць, абодва вітаюцца.

– Дзе ж вашая дачка? – пытаецца Васіль у гаспадароў.

– Ганначка! Ганька! – кліча маці. – Да нас Васілька прыехаў.

Але дзяўчына сарамліва хаваецца. Шукаюць яе паўсюль: дзе дзелася? Нарэшце выходзіць Ганна да гасцей, садзяць яе разам з Васілём. Прымае яна падарункі ад свата. Злучае сват рукі маладых. Цяпер яны заручаныя, з гэтага часу яны жаніх і нявеста.

Праз некалькі дзён Васіль і Ганна ідуць у храм на споведзь. Тры дні свяшчэннік у царкве аб’яўляе людзям пра вяселле, якое мае неўзабаве адбыцца.

А Ганначка ўжо схадзіла ў краму. Накупляла там істужак і блёстак. Прыйшлі ўвечары да дзяўчыны незамужнія сяброўкі. Плятуць для Ганулькі вяночак, як карону. А сама нявеста рыхтуе падарункі для мужавай радні. Тчэ паяскі хлопчыкам, шые жаніху тры кашулі.

У вясельную раніцу Ганначка сама апранаецца. Разам з братам, сяброўкай і прыданкай (замужняй жанчынай) на пары коней едзе ў царкву. На галаве ў нявесты – апошні дзявочы вянок.

З Васілём едзе дружко. Хлопцы бяруць з сабою і музыку са скрыпкаю – сапраўднага майстра, які ведае ўсе вясельныя мелодыі.

У царкве святар ускладае на галовы маладых вянцы, чытае за іх малітву, зычыць дабра, шчасця. Цяпер маладыя павенчаныя. Сталі яны перад Богам і людзьмі мужам і жонкай.

Пасля вянца яны едуць у хату да маладой. Бацька і маці выходзяць насустрач, частуюць Васіля з Ганнаю, гавораць:

– Просім, дзеткі, у хату!

Усе ўваходзяць і садзяцца за стол. На абед падаюць боршч, кашу, квашаную капусту, крупнік, якія запіваюць віном ды півам.

Калі абед скончаны, Васіль едзе дахаты. Дома ён бярэ дружко, старасту, маршалка ды сваху. Гэтым гуртам яны зноў едуць да Ганны. Тая сядзіць побач са сваім братам. Васілька дастае з кішэні грошы і “выкупляе” сваю Ганначку. Сядаюць маладыя побач, размаўляюць.

Раптам нейкі неверагодны шум у хаце! Што здарылася? Гэта ўносяць вялікі прыгожы каравай! Духмяны каравай – вясельны гаспадар стала. Калі яго ставяць на стол, сваха з Ганначкінай галавы здымае вянок, надзявае ёй намітку і завівае яе вакол галавы.

Усе госці тым часам кладуць на каравай грошы.

Дружко маладога бярэ нож, рэжа каравай. Кавалкі яго раздаюць гасцям.

Неўзабаве Васілька выводзіць маладую жонку з-за стала. Маршалак і дружкі выносяць на вуліцу скрыні нявесты – яе пасаг. У пасаг, акрамя скрынь, даюць карову, свіней, авечак. (Калі дачка адна, то і ўся гаспадарка пасля смерці бацькоў будзе яе).

Тым часам ужо вечарэе. У Васілёвым доме зачакаліся. Маладых вядуць спаць.

А на другі дзень маці маладой пасылае сем родзічаў з хлебам, мясам, пірагамі, сырам. Гэта апошнія вясельныя падарункі. Пайшла Ганна за мужа. Ён цяпер для яго карміцель. У Васілёвай хаце будзе жыць. Будзе цяпер у бацькоўскім доме госцею.

Г. Вучоны з вёскі Азяты

Звычаі нашага краю даўно цікавілі вучоных. Згадаем тут вядомага даследчыка Юльяна Фаміча Крачкоўскага. Чаму яго зацікавілі палескія мясціны?

Аказваецца, ён нарадзіўся у 1840 годзе ў вёсцы Азяты Жабінкаўскага раёна. Таму Крачкоўскі хацеў як мага больш даведацца пра гісторыю роднай зямлі. Ён збіраў беларускія народныя песні, запісваў ад старых людзей расказы пра мінулае. Вучоны шмат падарожнічаў, ездзіў настаўнічаць нават у далёкі Ташкент, але вярнуўся на радзіму, у Беларусь. Працаваў у школах звыш трыццаці гадоў. Ездзіў настаўнічаць.

Большую частку жыцця Юльян Крачкоўскі прысвяціў Вільні – старажытнай беларускай сталіцы. Ён любіў гэты горад усім сэрцам. Абараняў віленскія помнікі ад разбурэння. Шмат гадоў Крачкоўскі ўзначальваў выданне старажытных дакументаў па гісторыі Беларусі.

Усё сваё жыццё, усе свае сілы ён аддаваў навуцы. Але ў вучонага было слабое сэрца. 25 ліпеня 1903 года яно спынілася назаўсёды. (Незвычайнае супадзенне: Юльян Фаміч памёр у дзень свайго нараджэння).

Азятчукі не забыліся пра свайго земляка. На сцяне Азяцкага дома культуры ўсталявана дошка ў гонар Юльяна Крачкоўскага. Дзякуючы такім людзям мы больш ведаем пра мінулае Беларусі. Дзякуючы такім людзям нашыя вёскі вядомыя далёка ў свеце.

Пытанні і заданні

1. Што называюць звычаем? Якія звычаі ты ведаеш?

2. Раскажы, што раней можна было пабачыць у хаце? Чым старая сялянская хата падобная на твой сённяшні дом (ці кватэру)? А ў чым ты бачыш розніцу?

3. Навошта ў доме была печ?

4. Хто браў удзел у вясельным свяце?

5. Раскажы сваім бацькам, як сто гадоў назад святкавалася вяселле ў Свішчах, і даведайся, як сёння адбываюцца вяселлі ў вашай мясцовасці?

6. Чым слаўнае імя Юльяна Крачкоўскага?