27. Стабілізацыя

Беларускі рух стабілізаваўся каля 1908 году, замацаваўшыся ў досыць сьціпльх маштабах, калі параўноўваць яго зь іншымі нацыянальнымі рухамі: украінскім, летувіскім альбо латыскім (ня кажучы ўжо пра польскі). Бракавала не актыўных ды інтэлігентных адзінак, але грошай. У культуры нічога не самафінансуецца; патрэбныя датацыі, дапамога багатых. „Нашу Ніву”, несумненна, страхаваў сваімі фальварковымі даходамі Аляксандар Уласаў з?пад Радашковічаў, хоць і ад яе экзэмплярнага распродажу ды рэклямы на ейных старонках быў, відаць, неблагі абарот. Выдавецкая суполка „Загляне сонцэ і ў нашэ ваконцэ” мела падобнага добрага дзядзьку ў асобе Браніслава Эпімах-Шыпілы, высокаплатнага дацэнта Пецярбурскага Ўнівэрсытэту. Што гэта так было, сьведчьць кароткі лёс наступнай значнай беларускай ініцыятывы, а менавіта, заснаванага напрыканцы таго ж 1908 году кнігавыдавецкага таварыства „Наша Хата” зь сядзібаю ў Вільні. У сьпісе яго фундатараў бачым зусім малавядомыя прозьвішчы: Ігната Даніловіча, Ігната Манькоўскага, Анатоля Бонч-Асмалоўскага, але й Аляксандра Ўласава. Фірма праіснавала каля двух гадоў, няшмат зрабіла й ціха збанкрутавала. Пакінула па сабе сякі-такі сьлед, выдаўшы Другое чытаньне для дзяцей беларусаў Якуба Коласа, дзеля коштаў друку якога падаслаў крыху рублёў каапэратыў Браніслава Эпімах-Шыпілы (або й ён сам асабіста); затым вядомую ананімную паэму Тарас на Парнасе, і, што цікава, пераклад апавяданьня Марыі Канапніцкай Дым і Станіслава Віткевіча Дзядзька голад. Чытацкая база аказалася вузкай, абмежаванай да самавукаў роднай мовы, пры тым безь лішняе капейкі ў кішэні. Ня надта было на кім зарабіць тады.

Разьвіцьцё культуры без прафэсійнасьці ў ёй — гэта ўтопія альбо наіўнасьць. Сьледам за літаратураю, публіцыстыкай, навуковай і грамадзкай дзейнасьцю ўсталяваўся й прафэсійны беларускі тэатар. Ягоны стваральнік, Ігнат Буйніцкі, таксама прайшоў праз кола інфлянцкіх цывілізаваных інсьпірацыяў, закончыўшы землямернае вучылішча ў Рызе, адкуль падаўся ў прыватную драматычную студыю ў Вільні. Спачатку хлеб еў з таго, што працаваў каморнікам (трэба сказаць, нават адэкватны занятак дзеля назіраньняў за людзкімі тыпамі). У 1907 годзе ў сваёй мясцовасьці Палівачы, што на Глыбоччыне, арганізаваў аматарскі гурток, на падставе якога ў 1910 годзе было апавешчана ўтварэньне першай беларускай трупы Ігната Буйніцкага. Падтрымліваў ён гэты тэатар уласнымі сродкамі — сьцьвярджаюць знаўцы эпохі. Праграма была мяшаная: песьні, танцы, сцэнкі, але выступалі й поўныя спэктаклі, напрыклад, У зімовы вечар паводле Элізы Ажэшкі. З чужаземнай клясыкі — быў пастаўлены твор Антона Чэхава Сватаньне. Вядома, захапляючых амбіцыяў не магло быць у гэтага гурта, бо жыў ён з вандраваньняў па Беларусі. Выконваў адначасна мэсіянскую ролю будзіцеля нацыі. Шмат хто, у іх ліку й сам нэстар, прайшлі перш польскую драматычную школу, бывалі акторамі польскае сцэны.

Беларускае адраджэньне анімавалі асобы зь незвычайным характарам ды непраўдападобнай актыўнасьцю ў самых розных напрамках. Свайго роду маляўнічай постацьцю зьяўляецца Алесь Бурбіс, пасьлейшы намесьнік міністра замежных спраў Беларускай ССР. Гэты віленчук амаль ад нараджэньня займаўся беларускай дзейнасьцю: у васемнаццацігадовым узросьце стаяў у цэнтры арганізацыі Беларускай Сацыялістычнай Грамады; неўзабаве быў зьняволены й пасаджаны ў вязьніцу; пасьля прыняў удзел у тэатры Буйніцкага ды ў Беларускім Музычна-Драматычным гуртку ў Вільні як актор і рэжысэр, выканаўца драматычных і камэдыйных роляў; перакладаў польскія, расейскія і ўкраінскія п’есы для патрэбаў беларускай сцэны; пісаў працы па эканамічнай геаграфіі, гісторыі, этнаграфіі, сельскай гаспадарцы, банкаўскай справе. І чым ён толькі не займаўся, а ўсенька выконваў акуратна, не павярхоўна; шмат чытаў і грунтоўна рыхтаваўся да кожнай працы, за якую браўся. Ня дзіва, што ягонае сэрца ня вытрывала, памёр ён у пушкінскіх гадох. Крыўдна й роспачна робіцца на душы ад усьведамленьня таго, што месца такіх людзей займалі розныя філістры, нейкія чалавечыя адпадкі, люмпэнскія фрустраты.

Сусьветная вайна паклала канец нашаніўскай пары. Фронт каціўся на Вільню й пад Менск, у армію мабілізавалася інтэлігенцкая моладзь (бачым на фатаграфіі й Янку Купалу ў афіцэрскай форме). Чамусьці найчасьцей накіроўвалася яна на румынскі фронт, на якім фармаваліся ў рэвалюцыю 1917 году беларускія вайсковыя часьці. Але пакуль да гэтага дайшло, прамінула некалькі вельмі важных беларускай справе гадоў, на якія зьвяртае нашую ўвагу маладзенькі акадэмік Браніслаў Тарашкевіч — у гімназійныя свае часы ўдзельнік польскай незалежніцкай кансьпірацыі, у якую адкрыў сябе беларусам і — стаўшы вучоным — стварыў Беларускую граматыку для школ.

Нямецкае нашэсьце моцна прысьпешыла ход палітычных падзеяў. Беларускае пытаньне нарэшце перастала быць перш за ўсё ўнутрырасейскім. Бэрлінская палітыка імкнулася распорваць дзяржаву Раманавых па этнічных швах. Палякам кайзэр гарантаваў у 1916 годзе каралеўства, а беларусаў зь літоўцамі спадцішка падбівалі адтуль да ідэі аднаўленьня даўняга Вялікага Княства. Галоўная ўступка была зроблена ім аднак ня ў сфэры тайнае дыпляматыі, якая была яшчэ віламі па вадзе пісана, але ў дапушчэньні да арганізацыі асьветы ў вёсках і мястэчках; беларускае слова было ўведзена ў мясцовую адміністрацыю нароўні з польскім і нямецкім, фінансаваліся некаторыя культурныя й грамадзка-палітычныя акцыі, газэтныя выданьні, што выклікала пазытыўны шок у супастаўленьні з адносінамі царскага рэжыму. Вядома, немцы мелі ў гэтым уласны разьлік, але гэта Нямеччына, а не Расея, палічыла патрэбным і важным займець на свой бок сымпатыю беларусаў. Надышоў той унікальны гістарычны момант, у які ўзьнік шанец паставіць пытаньне аб утварэньні прынамсі нейкай формы беларускай дзяржаўнасьці. Але, калі славутую лязанскую мэморыю рэдагаваў Браніслаў Эпімах-Шыпіла — чалавек культуры, а не палітыкі — то адразу ясна, што палітыкаў Беларусь ня мела; яны аб’явіліся толькі ў 1918 годзе — запозьненыя ды няўмелыя. Награшыла ў гэтым Беларуская Сацыялістычная Грамада, якая была наскрозь пранізаная культурніцтвам, будаваньнем нацыі, але не была падрыхтаваная да міжнароднага партнэрства.