5. Мовы

5. Мовы

Мы не заўсёды ведаем пра тое, што польска-беларускія ўзаемныя ўплывы ў той старажытны час пульсавалі ў вельмі спэцыфічных умовах, перш за ўсё, у сфэры моўных кантактаў. Маецца тут на ўвазе недастаткова ясная кожнаму тая акалічнасьць, што польская мова ня толькі ў Сярэднявеччы, але й пасьля, ня мела рангу афіцыйнай. Латынь — дарэчы будзе зноў прыгадаць — дамінавала ва ўсёй заходнеэўрапейскай дзяржаўнай ды культурнай зоне (прыкладам кажучы, у Вэнгрыі вывелі яе з адміністрацыйнага ўжытку недзе толькі ў палове ХІХ стагодзьдзя). На ёй абавязкова пісаліся дыплёмныя працы ў Віленскім Унівэрсытэце часоў Адама Міцкевіча. А ў Нямеччыне першая лекцыя на роднай — для студэнтаў — мове адбылася ў 1720 годзе. Навукова апрацаваная польская граматыка паявілася прыблізна на адзін век хутчэй за беларускую, калі Рэч Паспалітую ўжо дзялілі паміж сябе ейныя магутныя суседзі.

Старабеларуская пісьмовасьць зьявілася нават раней за старапольскую, калі памятаць пра стабільныя яе праявы, не выпадкова-аказійныя, тыпу Верша пра паводзіны за сталом. Сваю пачатковую літаратурную шліфоўку набыла яна разам зь перакладамі Вісьліцка-Пятркоўскіх Статутаў і Судзебніка ў 1468 годзе. Калі што польскае прыходзіла ў Вялікае Княства Літоўскае, у яго духоўнасьць, дык няйначай, як у лацінскім адзеньні. Гэта быў псыхалягічны бар’ер на славянскім усходзе, поўная незразумеласьць. Гэткую сытуацыю разбурыў рэфарматарскі рух у Каталіцкім Касьцёле, які закончыўся ўзьнікненьнем пратэстантызму. Менавіта пратэстанты, выступаючы таксама й за набліжэньне Бога да простага чалавека, узвысілі народную гаворку да кніжнай. Таму прыгаданы рэфарматарскі дзеяч Сымон Будны ўзяўся пісаць па-беларуску. Людзі не разумелі добра стараславяншчыны, ні тым болей латыні. I, гаворачы пра эпоху Рэнэсансу, вяртаньне грамадзтва ў сьвецкасьць арганізавалася празь сетку прафэсійных друкарняў у Княстве, прадукцыя якіх сталася ня толькі ідэалягічнай патрэбай, але й выбарам, продажам дзеля заробку. Самая вялікая й даўгавечная была наладжаная ў 1550 годзе ў Берасьці (праіснавала да васьмідзесятых гадоў XVI стагодзьдзя); затым — у Нясьвіжы, Лоску, Слуцку, Цяпіне. Гісторыкі падлічылі, што 90% кніг выдавалася па-польску, 8% — на латыні, і дробная ўсяго рэшта на старабеларускай мове. Аб’ектыўная праўда. Яна, як аніякая іншая, усьведамляе нам стан асьветы ў Вялікім Княстве Літоўскім, а таксама й матэрыяльны яго ўзровень. Бракавала свайго ўнівэрсытэту, які Польшча мела ад няпамятных пакаленьняў. Культурныя слаі народу здабывалі адукацыйную выпраўку ў Кракаве, гэта значыць, у сталіцы Польскага Каралеўства, а не ў правінцыйнай Вільні, сталіцы Княства. Здольнасьць чытаць па-беларуску скарачалася. І другі, нямала важны фактар палянізацыі — гэта той, што ў нашмат бяднейшай за Польшчу Літве назіраўся параўнаўча невялікі попыт на кнігу. Друкарскія фірмы елі хлеб, збываючы свой культурны тавар у гарадох даліны Віслы: у Кракаве, Любліне, Варшаве, Плоцку, Торуні, Гданску зь ягоным выхадам у шырокі сьвет. Туды вывозілі купцы зь Берасьця многа, ды зь неблагім прыбыткам. Салідныя грошы ляжалі ня ў Горадні і ня ў Менску ці Магілёве, а ў камяніцах асьвечаных мяшчанаў Сандомежа, Казімежа, Вісьліцы. Ад іх ішоў гандаль лацінскіх друкаў у Познань і далей — у Чэхію й Швэйцарыю, Францыю, Нідэрлянды. Бо ў Вялікім Княстве Літоўскім, праўда, сяк-так чыталі, але на ўсход ад Смаленска стаяла глуш, тыранія й беспрасьвецьце: Францішак Скарына некалі быў завёз у Маскву сваю Біблію рускую, дык амаль яго там разам зь ёю не спалілі; маскоўскія друкары зьявіліся пад царскім Крамлём праз цэлы век „з гакам” пазьней, пачуліся бясьпечнымі толькі пры Пятры Вялікім. Вось такія колеры XVI і бліжэйшых стагодзьдзяў. Яны доўга ня бляклі, даючы адмоўны водбліск на ўсю культурнасьць Вялікага Княства Літоўскага. А культура нязьменна залежыць ад эканамічнага фундамэнту пад ёю.

На тагачасныя беларуска-польскія духоўныя зносіны мы глядзім з пазыцыяў сучаснага патрыятызму, дапускаючы тым самым кардынальную памылку негістарычнасьці альбо — іначай кажучы — неадчуваньня й неразуменьня тых людзей і падзеяў. Тэорыю палянізацыі даўняе Літвы стварылі значна пазьней, і не беларусы, а расейцы, вучоныя мужы імпэратара Мікалая I, які вырашыў абмежаваць ідэю Польшчы да абрэзанага Польскага Каралеўства, пераназванага ў Прывісьлянскі Край. Дэкабрыстам пакуль што Расея канчалася ўсё-такі на Дзьвіне й Дняпры...

Паўстае пытаньне: ці кіраўніцтва Вялікага Княства Літоўскага бачыла пагрозу страты адметнага аблічча сваёй дзяржавы? Так, і энэргічна супрацьдзеяла гэтаму, уводзячы канстытуцыйную забарону карыстацца латыняй з пальшчызнаю, а прыежджым не даючы права на куплю маёнткаў, займаньне пасадаў. Трэба прызнаць, што сродкі самаабароны былі вострыя. І нічога не памагло. А чаму? — задумаемся, разглядаючы здарэньні ў беларуска-польскім сужыцьці.