12. Бяздольнасьць

Вялікае Княства Літоўскае прападала, пераўтвараючыся ў польскую правінцыю, не таму, што дайшло да Крэўскае вуніі ў 1385 годзе й да заснаваньня каралеўскай дынастыі Ягайлавічаў. Княства зьнішчыла агрэсія Масквы, а не Кракава, што ў канчатковым выніку закончылася й катастрофаю самой Польшчы. На ўсходзе вырасла зь вякамі імпэрыя, якая сталася потым жандарам для ўсяе постфэадальнае Эўропы. Польская справа дэградавалася да прадмету міжнароднай палітыкі, што знакаміта разумеў Тадэвуш Банавэнтура Касьцюшка, не даючы згоды Напалеону стаць галоўнакамандуючым ягоных легіёнаў у службе Францыі. Назначаны быў ім Гэнрык Дамброўскі, паў-паляк, паў-немец, болей прафэсійны афіцэр, чым патрыёт. Разыгрываў польскі козыр і імпэратар Аляксандар І, паклікаўшы на пасаду міністра замежных справаў Расеі князя Адама Чартарыскага, зрабіўшы яго сваім блізкім чалавекам і сардэчным дараднікам; дазваляючы яму весьці пэўныя акцыі па аднаўленьні польскай дзяржавы ў межах ад 1772 году, пачынаючы з пашырэньня польскіх школаў і польскамоўнай адміністрацыі ў Беларусі. Існавала адначасова канкурэнцыйная Чартарыскаму сіла — група Міхала Клеафаса са славутага роду Агінскіх. У траўні 1811 году падаў ён расейскаму імпэратару праект рэстытуцыі (узнаўленьня) Вялікага Княства Літоўскага на чале з царскім намесьнікам у Вільні. Але беларускі туз аказаўся мала прыгодным у калодзе, ня надта ўзбагачаў банк палітычных карцёжнікаў. Характэрна, што да гэтае ідэі — уваскрашэньня гістарычнае Літвы — вернецца й Напалеон, але ён проста меў мала часу, і цяжка сёньня меркаваць пра ягонае стаўленьне да Беларусі. Некалькі гэтых характарыстык гісторыі й палітыкі таго часу набходна захаваць у памяці, каб ясьней зразумець сытуацыю беларускай культуры пачатку ХІХ стагодзьдзя, асабліва літаратуры.

Выдатныя таленты нараджаюцца надзвычай рэдка й не зьяўляюцца яны на сьвет на культурнай ялавізьне. Як бачым, аднак сёе-тое адбылося ў абуджэньні духа Беларусі: вандравалі беларускія аповесьці мазурскага манаха Караля Жэры; ставіў на сцэне сваю русінскую Камэдыю польскі інтэлектуал Каятан Марашэўскі; сьпявалі ліцьвінскія песьні жаўнеры Тадэвуша Касьцюшкі, які й сам валодаў гэтай моваю ды выдаваў на ёй таксама нашумелыя ўнівэрсалы; зазьзяла лірычная зорка Яна Баршчэўскага на берагох сіняга возера Няшчарда за Дзьвіною; гаварылі ў народзе пра Агінскіх ды іхныя захады вярнуць айчынныя парадкі замест расейскіх (Літоўскі Статут надалей абавязваў у судох і ў працы адміністратараў). Польскае выслоўе ў арганізаваных народных школах было настолькі незразумелым для дзетак, што настаўнікі мусілі паралельна паслугоўвацца беларускім у тлумачэньні заняткаў. Усё гэта разам узятае стварыла настрой для эмансіпацыі беларушчыны, да прыходу ў яе адораных мастакоў слова, якімі выявіліся Ян Чачот і Паўлюк Багрым. Яшчэ жыў Ян Баршчэўскі, калі Ян Чачот — нібы сьледам за Міхайлам Баброўскім і Ігнатам Даніловічам, а можа й пад іхным уплывам — фармуляваў у Віленскім Унівэрсытэце асобнасьць роднамоўя, назваўшы яго крывіцкім, і даўшы пачуцьцё ўласнай Айчыны (нават у Міцкевіча ня будзе яна Польшчаю, але Літвою). Беларускі аспэкт у дзейнасьці філяматаў і філярэтаў — гэта надзвычай шырокая тэма, якая заслугоўвае поўнасьцю прысьвечанага ёй аналізу. Таму — у заканчэньне — затрымаемся крыху на асобе Паўлюка Багрыма й на тым, што ўцалела зь ягонай спадчыны.

Божую іскру ў юнаку Багрыме пагасіў той сам царскі сэнатар Мікалай Навасільцаў, куратар Віленскай школьнай акругі, які нядаўнім часам дабраўся быў і да Міцкевіча зь яго літаратурнай сябрынаю. Але, калі слаўны Адам са шляхоцкім гербам ды ўнівэрсытэцкім дыплёмам знайшоў апірышча ў арыстакратычных салёнах таксама Масквы й Пецярбурга, дык служка ксяндза ў мястэчку Крошын, пятнаццацігадовы Паўлюк, ледзьве прасьвяціўшыся на ўзроўні пачатковае адукацыі, ня мог разьлічваць у канфлікце з уладамі на якую-колечы дапамогу. Сапраўдны паэт заўсёды бунтоўны. Беларускі геній у сялянскім сыне быў тагачасным лёсам асуджаны на пагібель. Навасільцаў не паленаваўся спэцыяльна парупіцца ў Крошын, дзе, па-паліцэйску абдурыўшы сваёй ласкавасьцю таго ж ксяндза В. Магнушэўскага ды ягонага выхаванца, хітра выслухаў элегію маладзюсенькага паэта:

Заграй, заграй, хлопча малы,

І ў скрыпачкі, і ў цымбалы,

А я заграю у дуду,

Бо ў Крошыне жыць не буду.

Бо ў Крошыне пан сярдзіты,

Бацька кіямі забіты,

Маці тужыць, сястра плача...

Дзе ты пойдзеш, небарача?

Дзе я пайду? Мілы Божа!

Пайду ў сьвет, у бездарожэ,

У ваўкалака абярнуся,

Сьлёзна на вас абзірнуся,

Будзь здарова, маці міла!

Каб ты мяне не радзіла,

Каб ты мяне не карміла,

Шчасьліўшая ты бы была! (...)

Падобная сытуацыя скончылася Адаму Міцкевічу высылкаю ў сталіцу імпэрыі, сябраваньнем з Аляксандрам Пушкінам, імправізацыямі ў салёне княгіні Зінаіды Валконскай, гасьцяваньнем у магнацкіх палацах над Чорным морам, і, урэшце, выездам у Парыж, на Сарбону. Паўлюка ж Багрыма — нявыраслага хлапчука — пагналі ў салдаты. Ён яшчэ доўга жыў, але маўчаў, ня браўся за пяро.