4. Залаты век

4. Залаты век

Уплывы Польскага Каралеўства ў Вялікім Княстве Літоўскім, вядома, нарасталі. Саюз дзьвюх дзяржаваў, замацаваны толькі асобаю польскага караля, якім мог быць ня хто іншы, як Вялікі Князь Літоўскі, раней ці пазьней мусіў давесьці да фэдэрацыі. Эпоха Ягайлавічаў працягнулася да 200 гадоў і набліжалася да канца. Сытуацыя партнэрства паміж Кракавам і Вільняй, так прыкметная пасьля Грунвальдзкай бітвы ды ў час княжаньня Вітаўта Вялікага зь ягонымі амбіцыямі на асобную манаршую карону, выразна пахіснулася ў бок замажнейшай Польшчы ў скарынінскую дэкаду дваццатых гадоў, закончаных знакамітым першым Статутам.

Акрамя эканамічных суадносінаў, некарысных больш адсталай старабеларускай Літве, радыкальна зьмянілася й палітычная канфігурацыя ў гэтым рэгіёне Эўропы. Зьнікла менавіта супольная небясьпека з боку татара-манголаў, у якіх Вітаўт адбіў ускраінныя землі з выхадам да берагоў Чорнага мора за Дзікімі Палямі, а крыжакі канчаткова капітулявалі, васальна падпарадкаваўшыся ў 1525 годзе перадапошняму зь Ягайлавічаў, Жыгімонту Старому. Палякі ўвайшлі ў гэтак званы Залаты век: правялі сельскагаспадарчую рэформу пад кіраўніцтвам славутае італьянкі — Боны; усталяваўся гарадзкі гандаль, грашовы й таварны абарот. А Літве ўвесь час вецер дзьмуў у вочы: вырас чарговы вораг, зь якім яна дагэтуль мала лічылася, а менавіта, Маскоўскае Царства. Дастаткова прыгадаць, што будаўніком яго стаў Іван Грозны, страшны для Вільні, але не для Кракава.

Стан безупыннай мабілізацыі сілаў, пры слабой гаспадарчай базе, на якую апіраўся ваенны высілак, давёў Вялікае Княства Літоўскае да поўнай залежнасьці ад польскай дапамогі. Гэта натуральным чынам выклікала й культурны заняпад у Беларускай Старонцы.

Пакуль Іван Грозны займаўся анэксіямі вакол Маскоўшчыны ды ў Вялікім Стэпе, Беларусь пасьпела ўчыніць самы доўгі тады крок наперад у сваім духоўным разьвіцьці. Сьвядомасьць уласнай высокай вартасьці ёсьць, несумненна, найпершай праявай усенароднай актыўнасьці ў сфэры культуры. Быццам бы пераклікаючыся з папулярным заклікам аднаго з пачынальнікаў польскай літаратуры, Мікалая Рэя, што толькі дурні не шануюць роднай мовы, у другім Статуце Вялікага Княства Літоўскага з 1566 году паявіўся асобны запіс, юрыдычная сіла якога абавязвала адміністрацыю пазьбягаць іншамоўя (відаць, усё часьцей і часьцей паяўляліся дакумэнты на латыні альбо ў пальшчызьне).

Нешта надзвычай сымбалічнае ёсьць у тым, што наогул першую ў гісторыі беларускую кнігу напісаў і выдаў зусім не беларус, а ўраджэнец карэннае Польшчы — жыхар Мазовіі. На ўвазе маецца геніяльная для нас постаць Сымона Буднага, якога энцыкляпэдысты характарызуюць як гуманіста й асьветніка, тэоляга й рэлігійнага рэфарматара, філёзафа й гісторыка, філёляга й паэта Літвы. Скончыў ён факультэт свабодных мастацтваў Ягелёнскага Ўнівэрсытэту ды вучыўся яшчэ ў праславутай швэйцарскай Базэлі. Пасяліўшыся ў Вільні, гэты малады й добра адукаваны паляк у 1558 годзе выкладаў на беларускай мове ў мясцовай пратэстанцкай школе. Будучы адначасова чалавекам энэргічным, ён — супольна зь іншымі — неўзабаве заснаваў у Нясьвіжы друкарню, у якой выдаў па-беларуску Катэхізіс. Быў тады 1562 год. Запамятайма гэтую дату, бо ёсьць яна датаю зьяўленьня на сьвет менавіта тае першае кніжкі, цалкам напісанай і надрукаванай на нашай мове, хоць яе аўтар — не беларус ад нараджэньня (падобныя факты няраз паўторацца, і таму варта адзначыць пры нагодзе: нацыяналізм і нацыянальная ізаляцыя не назіраюцца сярод інтэлектуальнай эліты). Цывілізаваная Эўропа зацікавілася ў свой час Міколам Гусоўскім, які стварыў у Рыме й апублікаваў у Кракаве паэтычны твор Песьня пра зубра. Захапляе яна й сёньня, праз паўтысячы гадоў пасьля. І вось ашаломленаму Захаду прадставіўся наступны „русін”, Сымон Будны, глыбокі мысьленьнік, інтэлектуал сусьветнага фармату й разам з тым імпэтны абаронца духа Белай Русі, прадаўжальнік традыцыяў Францішка Скарыны ў станаўленьні нацыянальнай самасьвядомасьці.

Сярэдзіна XVІ стагодзьдзя — гэта эўрапейскі Рэнэсанс і фармаваньне беларускай нацыянальнай культуры побач з польскай, загасаньне дынастыі Ягайлавічаў, у шэрагу якой толькі апошні палічыў патрэбным навучыцца гаварыць па-польску, Жыгімонт Аўгуст, які, як і яго бацька, Жыгімонт Стары, вельмі неахвотна выяжджаў зь Вільні ў Кракаў, бо ён — запісана ў хроніцы — Літву мілаваў. Характэрная дэталь: бязьдзетны Жыгімонт Аўгуст памёр у Кнышыне, што каля цяперашняга Беластоку, на мяжы з Польшчаю, быццам бы не хацеў даць перавагі ніводнаму з прысуджаных на супольны лёс народаў.