2. Далучэньне

2. Далучэньне

Бяз кніжкі няма культуры. Непісьменны чалавек нічога не пабудуе вышэй фальклёру, народнага сьветабачаньня. Таму невыпадкова інтэнсіўнасьць узьніканьня нацыяў на кантынэньце добра ілюструе мапа разьмяшчэньня на ім друкарняў, асяродкаў кнігадрукаваньня. На пераломе XV і XVІ стагодзьдзяў працавалі ўжо сотні станкоў: у паўночнай Італіі, паўднёвай Нямеччыне, Францыі, Нідэрляндах і Англіі. На ўсход ад іх было некалькі ў Чэхіі й літаральна адзін у Польшчы: канкрэтна — у Кракаве, заснаваны немцам Швайпольтам Фіёлем. Няхутка зьявіцца другая тут, яшчэ адна друкарня, у Вільні, устаноўленая пераехаўшым з Прагі Францішкам Скарынаю. А ізаляваная Маскоўская Русь будзе зьнішчаць уласных друкароў, і толькі празь век „з гакам” потым, амаль напярэдадні славутага „швэдзкага патопу”, прычакае першай кніжыцы ў сябе, у Маскве (будзе ёю сьціпленькі букварык).

Старабеларуская культура, разгортваючыся ў непасрэдных кантактах са старапольскаю ды старанямецкаю ў прыбалтыйскай паласе, прайшла ўсе важнейшыя этапы эўрапейскага разьвіцьця — у літаратуры й грамадзкай думцы перш за ўсё, але і ў архітэктуры, асьвеце, прыгожых мастац-твах. Нашы выдатныя людзі шмат у чым апярэдзілі дагэтулешнія дасягненьні, прыкладам, у закона-творстве, складаючы нечуваную дасюль у Эўропе сваеасаблівую канстытуцыю — менавіта Статут Вялікага Княства Літоўскага, якім моцна пакарысталіся ў выпрацоўцы свайго права не адны палякі, але таксама немцы зь нідэрляндцамі.

У старажытнай Беларусі адбываўся сынтэз грэка-бізантыйскай і заходне-эўрапейскай культурных плыняў. Гэткая зьява скрыжаваньня як надзвычай пладаносная ў чалавечай духоўнасьці спарадзіла творчага гіганта Францішка Скарыну, а побач зь ім і Міколу Гусоўскага, у той час вядомага ў сьвеце паэта й гуманіста. На жаль, біяграфічных зьвестак пра яго зусім мала. Вучоныя мяркуюць на падставе зьместу паэтычных твораў гэтага стваральніка новалацінскай літаратуры на славянскім усходзе, што нарадзіўся ён недзе ў магілёўскім Прыдняпроўі... У сьвет вывеў яго Вітэльюс — сакратар вялікакняжацкай канцылярыі ў Вільні, біскуп з надвісьленскага Плоцка. Ён гэта натхніў — немаладога ўжо — Гусоўскага напісаць незабыўную паэму Песьня пра зубра, выдадзеную ў 1523 годзе ў Польшчы. Зь ягонай спадчыны чэрпалі польскія літаратары: аўтар Чырвонай Русі Сэбастыян Кляновіц, а найбольш поўна ўзяў Адам Міцкевіч, працуючы над эпапеяй Пан Тадэвуш.

У кракаўскі пэрыяд жыцьця Мікола Гусоўскі перапрацоўваў свае ранейшыя творы й ствараў наступныя, як, напрыклад, дайшоўшую да нас паэму Новая й славутая перамога над туркамі ў ліпені месяцы, складзеную ім за адзін дзень — як мы сказалі б — па гарачых сьлядох здарэньняў, у 1524 годзе. Адчувальна паўплываў ён на разьвіцьцё жанру гераічнай паэмы й хронікі ў польскай літаратуры, між іншым, у творчасьці выдатнага Яна Каханоўскага, а таксама Мацея Стрыйкоўскага й Мацея Сарбеўскага.

У 1525 годзе Мікола Гусоўскі напісаў паэму Жыцьцё й подзьвігі сьвятога Гіяцынта, прысьвечаную кракаўскаму ваяводзе Хрыстафору з Шыдлоўца. У гэтым дыдактычным творы гаворыць пра глыбокі сэнс хрысьціянскай ахвярнасьці дзеля народу. Гусоўскі зьвяртае ўвагу на тое, што Польшча й Русь зьяднаныя сваімі славянскімі каранямі, што знакаміта ўсьведамляў сабе таксама сьвяты Гіяцынт, які дзейнічаў на гэтай тэрыторыі.

У выпадку Міколы Гусоўскага маем дачыненьне зь пісьменьнікам, які функцыянаваў адначасна ў абедзьвюх літаратурах — гэта значыць, прыналежаў ён таксама й польскай пісьмовасьці. Пачынаючы ад яго, такая творчая сытуацыя назіраецца штораз часьцей, і ня толькі зь беларускага боку, як пераканаемся падчас аналізаў бліжэйшых да нас эпохаў. У культуру Белай Русі — найчасьцей называнай тады Літвою, бо ад імя самой дзяржавы, Вялікага Княства Літоўскага — уваходзілі й палякі, прыкладам кажучы, народжаны мазаўшанін Сымон Будны, аўтар першай беларускай кніжкі (пра што пойдзе гутарка крыху далей).

Традыцыя беларуска-польскіх культурных узаемасувязяў мае больш чым паўтысячы гадоў. Знакаміты пачатак даў ёй вядомы летапісец Польскага Каралеўства Ян Длугаш, які ў сваёй векапомнай Гісторыі паслужыўся й Летапісцам вялікіх князёў літоўскіх — гэтым самым раньнім гістарычна-літаратурным помнікам старабеларускай мовы, узьніклым, праўдападобна, напрыканцы дваццатых гадоў XV стагодзьдзя ў Смаленску, у асяродзьдзі, набліжаным да мясцовага ўладыкі Герасіма, апалягета Вялікага Вітаўта. Іншы летапіс, гэтак званая Хроніка Быхаўца цалкам увайшла ў Хроніку польскую, літоўскую, жамойцкую і ўсяе Русі Мацея Стрыйкоўскага, імя якога мае істотнае значэньне ў аналах польскай культуры.

Пра што сьведчаць гэтыя факты? Інтэграцыя культур нашых двух суседніх старажытных народаў адбывалася як на плятформе палітычнага яднаньня, што выяўлялася ў імкненьні да фэдэрацыі дзяржаваў у адзін грамадзка-палітычны арганізм, гэтак і ў шырэйшым аспэкце — далучэньня да агульнаэўрапейскай цывілізацыі, якая прасьціралася памалу да сутокаў Дняпра й Прыпяці. Лёс Беларусі рабіўся тоесным зь лёсам Польшчы, што ў будучыні дакладна спраўдзілася. Беларусы, жадаючы сабе росквіту, не маглі не спаглядаць на Захад, туды, дзе жылося лепш і цікавей.