ЦАР І ЯГО «АХВЯРА»

Расстрэл цара бальшавікамі зрабіў з яго пакутніка, але калі вярнуцца ў 1914 год і паглядзець на тагачасныя падзеі ў Расійскай імперыі вачыма сучаснікаў, то стане відавочным, што цара лічылі кепскім военачальнікам, як і кепскім уладаром не выпадкова. Прычым, аб слабасці Мікалая ІІ непрыхавана выказвалася нават яго жонка.

Так, ён быў добрым і лаяльным чалавекам, але каму ад гэтага было лягчэй? Хіба толькі Леніну, які пазбег смяротнага прысуду і не патрапіў у турму на дзесяць год. Цар існаваў ва ўласным прыдуманым свеце і, падаецца, з цяжкасцю разумеў, што адбываецца ў рэчаіснасці. Яго тэзіс аб уменні начальнікаў прыблізіцца да падначаленых стаў пастаянным атрыбутам выступленняў перад вайскоўцамі. У 1904 годзе цар патрабаваў з любоўю і разуменнем ставіцца да ніжніх чыноў, «з сардэчнасцю спасцігаць іх патрэбы і набліжаць іх да сябе». Усё гэта дзіўным чынам спалучалася з тым, што менавіта пры Мікалаі ІІ зноў было дазволена ўжыванне розгаў, і салдат лупцавалі цэлымі падраздзяленнямі часам нават з-за чыстых глупстваў. Пакаранне розгамі стымулявала і звычайнае біццё, якое стала нормай у расійскай арміі. А ў студзені 1915 года ў войску ўвялі і смяротнае пакаранне.

У дысанансе з красамоўнымі выступленнямі цара былі лісты з фронта, якія перахоплівала вайсковая цэнзура. Вось вытрымкі толькі з некаторых:

Больш за ўсё прыгнячае, што нашымі старымі салдатамі камандуююць выскачкі-афіцэры. Салдатаў яны не разумеюць, папікаюць імі, а клопату не заўважна.

У нашай роце ніякага парадку, паўротны — прапаршчык з салдатаў — увесь час быў на весцы і піў.

Усё начальства за дробныя ўчынкі біе па мордзе, вось такое вось нашае жыццё — горш за сабак.

Фарміраванне ніжэйшага каманднага складу таксама адбывалася вельмі некваліфікавана. Незавершанасць рэформы вайсковай адукацыі прывяла да таго, што калі пасля пачатку вайны амаль увесь падрыхтаваны прафісійны касцяк афіцэрскага корпусу быў выбіты ў аперацыях 1914–1915 гадоў, тых, хто павінны быў камандваць людзьмі ў баі, пачалі падбіраць літаральна з вуліцы, сярод студэнтаў і служачых, выключна паводле адукацыйнага крытэрыя і прапускаць праз трохмесяцовую школу прапаршчыкаў.

Камплектаваліся ж школы прапарчыкаў прыдатнымі да воінскай службы людзьмі з вышэйшай і сярэдняй адукацыяй, студэнтамі і ўвогуле ўсялякімі асобамі, якія скончылі хаця б павятовую ці вышэйшую пачатковую вучэльню.

Апроч таго, менавіта ў тыя гады з’явілася практыка пераводу ў афірэры ніжэйшых чыноў за баявыя заслугі непасрэдна на перадавой, без праходжання спецыяльных курсаў.

Але, як высветлілася, адукаваныя студэнты, старанныя чыноўнікі і простыя салдаты і унтэры, якія ўмеюць добра чысць вінтоўку, трапна страляць, зухавата казыраць начальству, далёка не заўжды мелі галоўную для афірэра здольнасць кіраваць людзьмі і весці іх за сабой. Не маючы як заслужэць аўтарытэт у вачах салдацкай масы, шмат хто з такіх «эрзацафіцэраў» пачынаў ужываць кулакі ў якасці асноўнага аргумента ў дыскусіі з падначаленымі.

Менавіта тады, калі пасля лютага 1917 года з’явіліся салдацкія камітэты і Саветы салдацкіх дэпутатаў, тыя, каго яшчэ ўчора білі па мордзе, зараз ужо самі пачалі лупцавць афіцэраў і нават забіваць іх. Ці магла перамагчы такая армія? Не, хіба толькі раздушыць ворага вялізным натоўпам салдатаў, якіх у Расіі ва ўсе часы не шкадавалі, і, як казаў у 1812 годзе князь Остэрман-Талстой, нюхаючы ля бярозы табаку і гледзячы, як французы з блізкай адлегласці расстрэльваюць яго рэзерв: «Стаяць і паміраць». Як там у С. Волкава? «Страты для Расіі былі значна менш адчувальнымі, чым для іншых краін…»

Яшчэ ў пачатку праўлення Мікалая ІІ, 30 сакавіка 1895 года, на Спецыяльнай нарадзе па пытанні аб японска-кітайскай вайне начальнік Галоўнага штаба генерал-ад’ютант Обручаў празорліва прадказваў:

Для нас у вышэйшай ступені важна ні пад якім выглядам не ўвязвацца ў вайну… Нам давялося б ваяваць у дзесяці тысячах вёрстаў з культурнай краінай, ў якой 40 міліёнаў насельніцтва і даволі развітая прамысловасць. Увесь рыштунак Японія мае ў сябе на месцы, у той час як нам прыйшлося б здалёк дастаўляць кожнае ружжо, кожны патрон…

Аднак цар не паслухаў мудрых словаў свайго вядучага ваеннага спецыяліста, які калісьці вучыў яго вайсковай статыстыцы. Ён больш верыў патрыятычным карыкатурам у газетах, на якіх Расія паказвае маленькаму японцу велізарны кулак. На жаль, цар, гэты галоўны стратэг Расійскай імперыі, мысліў тымі ж катэгорыямі газетных карыкатур.

Абвастрэнне ў стасунках з Японіяй здарылася ўжо ў пачатку ХХ стагоддзя, калі адстаўны ротмістр Безабразаў, стаўшы ў 1903 годзе статс-сакратаром, лабіраваў развіццё здабычы лесу на памежных з Расіяй тэрыторыях басейнаў рэк Туманган і Амнакан. Гарантаваць паспяховую рэалізацыю яго ідэі, на думку прамыслоўцы, павінны былі… расійскія рэгулярныя войскі. І гэта выклікала заканамерны пратэст з боку шэрага азіяцкіх дзяржаў. У рэгіёне прысутнічала мізэрная колькасць расійскіх вайскоўцаў, але для эскалацыі канфлікта гэтага было дастаткова. Быць можа, Мікалай ІІ вырашыў распачаць вайну з Японіяй цалкам абдумана, кіруючыся неабходнай разведвальнай інфармацыяй і старанна спланаваўшы яе верагодны ход? Дзе ж там!

Напрыканцы снежня 1903 года ўся разведвальная інфармацыя казала аб тым, што Японія цалкам завяршыла падрыхтоўку да вайны і чакае толькі зручных для атакі абставінаў.

Аднак, нават пасля таго, як генерал-ад’ютант Безабразаў уцягнуў цара ў правальную вайну, Мікалай ІІ прызначае яго камандуючым гвардзейскімі атрадамі за талент… расказваць анекдоты.

У пачатку ХХ стагоддзя на першы план пачалі выходзіць тэхнічныя сродкі вядзення вайны. А для гэта было неабходна адпаведнае павышэнне адукацыі асабовага складу арміі. Напярэдадні Першай сусветнай вайны Расія выдаткоўвала велізарныя сродкі ўласна на патрэбы вайсковага ведамства, у той час як на народную асвету прызначалася толькі 4,6 % гадавога бюджэту. Як наступства, да пачатку вайны ў Расіі 61 % прызыўнікоў былі непісьменнымі, цёмнымі масамі, у той час як у Германіі — толькі 0,04 %, у Англіі — 1 %, у Францыі — 3,4 %. Самай малаграматнай краінай Еўропы была, як ні дзіўна, Італія — 30 % непісьменных прызыўнікоў. Але Расія, як бачна, тут ішла наперадзе ўсёй Еўропы.

На жаль, Мікалай ІІ «вылучыўся» і на адукацыйнай ніве. Менавіта «дзякуючы» яму была аслаблена і галіна вайсковай адукацыі. Характэрны прыклад — ардынарны прафесар Мікалаеўскай ваеннай акадэміі Галавін, які быў прыхільнікам рэфармавання навучальнага працэсу ў акадэміі. Магчыма, яго намаганні прывялі б да рэарганізацыі сістэмы падрыхтоўкі афіцэрскіх кадраў вышэйшага звяна, але ў пачатку 1914 года з’езд аб’яднанага дваранства націснуў на Мікалая ІІ, у выніку Галавін быў зняты з пасады і прызначаны камандзірам 20-га драгунскага Фінляндскага палка ў Вільманстранд. Начальнік акадэміі генерал Шчарбачоў таксама пакінуў акадэмію з прызначэннем на камандзіра армейскага корпуса.

Напярэдадні пачатка вайны ваенны міністр арганізаваў вельмі неадназначную прапагандысцкую акцыю, якая вылезла яму бокам не толькі ў вачах сучаснікаў, але і ў айчыннай гістарычнай навуцы — ён асмеліўся на просты дыялог з прэсай. З яго падачы 12 лютага 1914 года ў вячэрнім выпуску газеты «Біржавыя Ведамасці» быў надрукаваны артыкул «Расія хоча міру, але гатовая да вайны». На пытанні супрацонікаў ваенных камісій Думы У. А. Сухамлінаў «даваў самыя нікчэмныя адказы. Ён папросту выявіў поўнае няведанне ўласнай праграмы».

Не падрыхтавай да вайны была і расійская контрразведка, як сцвярджае выбітны даследчык гісторыі спецслужб А. А. Здановіч. А ўсё з-за таго, што цар актыўна ўмешваўся і туды, наламаўшы нямала дроваў.

Калі пачалася вайна, то вярхоўным галоўнакамандуючым стаў дзядзька цара, вялікі князь Мікалай Мікалаевіч-малодшы, добры вайсковы спецыяліст. Цар, у сваю чаргу, у выключна адказны перыяд «ліпеньскага крызісу», вагаючыся з-за боязі сацыяльнага выбуху як наступства вайны ці па нейкіх іншых прычынах, не рашаўся абвясціць агульную мабілізацыю. Найкаштоўнейшы час быў страчаны, ускосным вынікам чаго стала першая ж трагічная параза расійскага войска ва Усходне-Прускай аперацыі.

Зрэшты, праз год цар аднавіў выключнае права самадзяржаўнага манарха, зняўшы вялікага князя Мікалая Мікалаевіча-малодшага з пасады і ўсклаўшы паўнамоцтвы Вярхоўнага галоўнакамандуючага на сябе. У яго атачэнні гэты манеўр быў ацэнены далёка не пазітыўна.

Міністр А. В. Крывашэін на гэты конт сказаў:

Прыняцце імператарам камандавання арміяй — гэта свечка, кінутая ў гарматны арсенал.

І нават протапрэсвітар расійскай арміі і флоту айцец Шчавельскі выказаўся насуперак меркаванню царквы:

Цар у вайсковай справе ўяўляў, па меншай меры, невядомую велічыню: яго вайсковыя здольнасці і веды да гэтай пары ні ў чым і нідзе не праяўляліся.

[А] яго агульны духоўны склад менш за ўсё падыходзіў для вярхоўнага военачальніка.

Амбасадар Брытанскай імперыі ў Расіі Дж. Б’юкенен выказаўся дыпламатычна, але дакладна:

Спалучаць абавязкі самаўладцы вялікай імперыі і галоўнакамандуючага — задача, выкананне якой не пад сілу аднаму чалавеку.

А вось данскі казак Бардакоў быў па-казацку рэзкі, але шчыры:

Нашага гасудара варта расстраляць.

Гісторык Б. Поршнеў, вывучыўшы рэакцыю арміі на прызначэнне цара галоўнакамандуючым, канстатаваў:

Прынятае Мікалаем ІІ у жніўні 1915 года рашэнне аб заняцці пасады Вярхоўнага Галоўнакамандуючага рускай арміяй не выклікала энтузіязму ў салдатаў.

Але сам цар быў прасякнуты патрыятычным запалам. Ён пафасна абвясціў:

Быць можа, для выратавання Расіі неабходна збавіцельная ахвяра. Я буду гэтай ахвярай.

Але царыца Аляксандра Фёдараўна з жаночым прагматызмам супакойвала ўсіх:

Цар, на жаль, слабы чалавек, але я моцная…

І вось Мікалай ІІ, напэўна, у выглядзе гэтай збавіцельнай ахвяры замест сябе кінуў у гарачае полымя вайны мільёны кепска ўзброеных і недавучаных салдат. Як утрапёны пайшоў вайной на немцаў, не ведаючы нават, наколькі падрыхтавана да гэтага яго войска. Афіцэры з вышэйшага камандавання, ужо ведаючы пра «непісьменнасць» цара ў вайсковых пытаннях, спрабавалі яго адгаварыць. Але ў гэты раз цар збіраўся ваяваць не з-за нейкага лесу, але з-за далёкага ад усяго рускага свету сербска-аўстрыйскага тэракта, з-за стрэлаў у Сараева, стрэлаў, якія абарвалі жыццё аўстрыйскага эрцгерцага Франца-Фердынанда, які, у прынцыпе, не меў дачынення да Расіі з яе праблемамі. Не звяртаючы ўвагі на тое, што хвалявацца варта не за сербаў, а за ўласных грамадзян, якія жывуць далёка не так добра, як тыя ж сербы, цар увязаўся ў новую вайну, не паклапаціўшыся нават пра тое, каб у кожнага з яго салдат было ружжо…

А ў той час людзьмі другога гатунку ва ўласнай дзяржаве працягвалі заставацца яўрэі. Цар, жывучы выключна чуткамі і стэрыятыпамі аб непрыдатнасці і шкоднасці яўрэяў, ужо разглядаў пытанне аб адмене прызыву іўдзеяў на тэрміновую вайсковую службу нават у якасці шэрагоўцаў. У адказ на непрыхаваны дзяржаўны генацыд, яны, людзі адукаваныя і недурныя, бачачы, як іх змешваюць з брудам, уліліся ў рэвалюцыйную дзейнасць супраць цара і яго паўтурэмнай імперыі.

Хаця ж падчас Першай сусветнай вайны, у параўнанні з Другой, усё было адносна цывілізавана: ніхто не расстрэльваў палонных — ні расійцы, ні немцы, не было канцлагераў, не было крыважэрнага СМЕРШу, а салдаты падчас доўгай і знясільваючай акопнай вайны часта браталіся і на расійска-германскім фронце і на германска-французкім; прадстаўнікі варагуючых бакоў нават святкавалі разам Каляды ў акопах. Сярод лётчыкаў, напрыклад, лічылася ганебным стараляць у самалёт, калі было бачна, што пілот ужо паранены.

Самыя дрэнныя моманты Першай сусветнай заключаліся ў расстрэле англійскім асам Эдвардам Мэнакам экіпажаў збітых нямецкіх самалётаў і ў скаргах краін Антанты на немцаў за выкарыстанне атрутных газаў і агнямётаў, якія англічане і французы лічылі негуманнай зброяй.

Але нават падчас такой «гуманнай» вайны (калі гэты тэрмін увогуле можа быць выкарыстаны ў дачыненні да войнаў) у Францыі з 19 000 000 усіх мужчын-французаў загінула 1 300 000. Для Францыі гэта была нацыянальная катастрофа: у 1921 годзе на кожнага француза ва ўзросце 20–40 гадоў прыходзілася 11 жанчын. Французы (але і не толькі яны) шмат літаратуры і фільмаў прысвяцілі Першай сусветнай вайне, свята шануючы памяць аб загінулых. У Расіі ж загінулых не тое, каб не памятаюць, але нават больш-менш дакладна не ведаюць, колькі іх насамрэч было. Вось, напрыклад, Волкаў мяркуе, што іх было прыкладна столькі ж, колькі загінулых разам на расійскім фронце немцаў, аўстравенграў і турак — крыху менш за мільён. Аднак страты расійскай арміі айчынныя крыніцы заўжды падавалі ў відавочна паменшаным выглядзе. Зрэшты, гэтую традыцыю распачаў яшчэ Пётр Першы. Пасля яўна няўдалай бітвы ля беларускай вёскі Лясная ў 1708 годзе, ён усім пісаў аб нейкай бліскучай перамозе над «натуральнымі шведамі», нягледзячы на тое, што абоз швецкага генерала нямецкага паходжання Адама Левенгаўпта складаўся з жыхароў Прыбалтыкі: немцаў, куршаў, латышоў і эстонцаў. Пётр дзесяць разоў штурмаваў лагер нямецкага генерала, але так яго і не ўзяў. Усе расійскія крыніцы пішуць, што Левенгаўпт страціў, быццам, ад 6 да 8 тысячаў чалавек (то бок амаль увесь абоз!), а Пётр — крыху болей за 1 тысячу чалавек. Як гэта магчыма? Прыбалты ж не пакінулі лагер і абараняліся!? А ў начы яны ціха сышлі, не згасіўшы вогнішчаў! А вось нямецкія афіцэры, якія служылі ў Пятра, казалі, што расійцаў загінула ад 7 да 10 тысячаў. Шведскія архівы гэта пацвярджаюць, даказваючы, што Левенгаўпт страціў крыху больш за 4 тысячы чалавек.

Вось гэта больш падобна да праўды.

Удвая ці нават утрая скарачаў свае страты і М. І. Кутузаў. Напрыканцы бітвы за Малаяраславец, горад, які Кутузаў так і не ўзяў, у яго на стале ляжаў рапарт пра больш за 6 тысячаў забітых жаўнераў, колькасць якіх разам з апалчэнцамі складала 11 тысячаў, але да цара ён напісаў, што загінула толькі 3 тысячы чалавек.

Такім махлярствам з лічбамі расійскія вайскоўцы займаліся заўжды.

Што тычыцца Перашай сусветнай вайны, то ГУ Генштаба расійскай арміі ў кастрычніку 1917 года апублікавалі лічбы ў 511 068 загінулых і 264 301 тых, хто прапаў без вестак, то бок разам 775 369 чалавек, што, відавочна, вельмі зменшана. Але Цэнтральнае статыстычнае ўпраўленне СССР у 1925 годзе зноў апублікавала амаль тую ж лічбу, крыху яе адкарэктаваўшы, — 855 208 загінулых і прапаўшых. У 1939 годзе страты зноў пералічылі, і яны склалі ўжо 1 300 000 чалавек, што больш наблізілася да праўды, але не канчаткова…

Зноў жа, цяжар вайны больш, чым на іншых тэрыторыях Расійскай імперыі, адчулі на сабе жыхары шматпакутнай Беларусі, зямля якой у чарговы раз стала арэнай для баталій чужых армій. Першая сусветная, як і Паўночная, як і вайна з Напалеонам, прынесла Беларусі велізарныя чалавечыя страты — у гэты раз яшчэ і за кошт эмігрантаў, якія не вярнуліся. Былі зруйнаваны гарады і вёскі, а рэшта мясцовых жыхароў увесь час пакутвала ад бясконцых рэквізіцый, марадзёрства, прымусовых прац. З Беларусі былі вывезены матэрыяльныя каштоўнасці: быдла, лес, прадукты…

З пачаткам нямецкай акупацыі на ўсход пацякла чалавечая плынь. У маі 1918 года ў Расіі знаходзілася 2,3 (!) міліёны ўцекачоў з Беларусі, то бок трэцяя частка ад усяго даваеннага насельніцтва края (6 890 000 беларусаў па дадзеных на 1913 год). Няцяжка ўявіць, наколькі абязлюдзела Беларусь у выніку чарговай пасля 1812 года вайны, якая вынішчыла 25 % насельніцтва, буйной дэмаграфічнай катастрофы. Мабілізацыя закранула больш за 50 % вясковых жыхароў Беларусі. Гэта, у сваю чаргу, моцна адбілася на стане сельскай гаспадаркі: з-за недахопу людзей і цяглавай сілы (коней таксама «прызывалі» на вайну) значна зменшыліся пасяўныя плошчы.

Першая сусветная вайна паўплывала таксама і на прамысловасць Беларусі. Падчас вайны ў шэрагу галін назірася скарачэнне вытворчасці. Адсутнічалі сыравіна, працоўная сіла і паліва.