ПАЎСТОЎСКІ НА ВАЙНЕ

Будучы пісьменнік Канстанцін Паўстоўскі ў гады Першай сусветнай вайны служыў санітарам, як і Э. Хемінгуэй. Але, калі амерыканскі класік патрапіў на вайну толькі ў 1918 годзе (раней яго не бралі з прычыны маладога ўзросту і кепскага зроку) і пасля трох месяцаў службы быў камісаваны ў сувязі з раненнем, то К. Паўстоўскі патрапіў на фронт на тры гады раней за свайго калегу.

У верасні — кастрычніку 1915 года значная частка беларускай тэрыторыі была занята нямецкімі вайскамі. Германская групоўка напрыканцы жніўня 1915 года прарвала абарону расійскіх войскаў і забяспечыла сабе прасоўванне па лініі Свянцяны — Барысаў. 1 верасня нямецкае войска захапіла Вілейку, а 6-га — дасягнула Смалявічаў і лініі чыгункі Мінск — Масква. Але ў выніку контрнаступлення расійскай арміі праціўнік быў адкінуты ў раён возера Нарач і Свір, прарыў быў закрыты. Да кастрычніка 1915 года фронт стабілізаваўся па лініі Дзвінск — Паставы — Смаргонь — Баранавічы — Пінск, і прыкладна такое палажэнне захоўвалася аж да 1918 года. У сакавіку, чэрвені і ліпені 1916 года ў Беларусі ішлі актыўныя баі, але ўсе спробы наступлення расійскай арміі скончыліся няўдачамі. Людзі масава беглі з тэрыторыі Заходняй ва Усходнюю Беларусь, куды перамясцілася да 500 000 уцекачоў. Такім чынам, Заходняя Беларусь амаль абязлюдзела.

Вайна звязала з Беларуссю цэлы шэраг вядомых расійскіх і савецкіх пісьменнікаў і паэтаў. У 13-й інжэнерна-будаўнічай дружыне служыў паэт Аляксандр Блок, з якім агульны дах сялянскай хаты ў пінскіх Калбах дзяліў паэт Юры Туманаў. Па беларускіх гарадах і вёсках падарожнічаў вайсковы карэспандэнт Аляксей Талстой. Служачы ў малодшых чынах артылерыйскай батарэі, пад Смаргонню надыхаўся атрутных газаў Валянцін Катаеў. Ён, да таго ж, быў двойчы паранены, як і Міхаіл Зошчанка. Свой шматтомнік «Народ на вайне» — эпапею, стылізаваную пад салдацкі фальклор — пачала пісаць у Беларусі міласэрная сястра Сафія Федарчэнка. Вядомы ў свой час кнігавыдавец Міхаіл Сабашнікаў ваяваў пад Маладзечна. А яшчэ — 22-гадовы Канстанцін Паўстоўскі, санітар. Свае ўражанні ад вайны і Беларусі Паўстоўскі апісаў у малавядомым творы «Аповесць аб жыцці».

«Наш атрад спыніўся ў Замір’і, побач з чыгункай з Баранавічаў у Мінск. У Замір’і атрад прастаяў усю зіму», — піша К. Паўстоўскі, апісваючы, як правёў «чорную восень» і «гнілую зіму» з 1915 на 1916 год. Але такога месца, як Замір’е, у Беларусі зараз няма. Так у гады Першай сусветнай вайны называлася мястэчка Гарадзея. Справа ў тым, што пасля захопу і канчатковага далучэння да Расійскай імперыі тэрыторыі сучаснай Беларусі ў выніку трэцяга падзелу Рэчы Паспалітай у 1795 годзе рускія «браты-славяне» зразумелі, што ім цяжка вымаўляць некаторыя мясцовыя назвы, у прыватнасці, «Гарадзея» з афрыкатыўным дзеканнем. Таму яе назва была заменена расійскімі чыноўнікамі на «Замір’е», якія арыентаваліся на мястэчка Мір, што ляжыць паблізу. Сёння Гарадзея — гарадскі пасёлак з насельніцтвам крыху больш за 4 тыс. чалавек са сваёй футбольнай камандай у перашай лізе чэмпіяната Беларусі і цукровым заводам. Так, як і горад, называецца чыгуначная станцыя. У часы вайны ў Гарадзеі быў размешчаны шпіталь, вось там і служыў К. Паўстоўскі.

На вайну К. Паўстоўскі адправіўся ва ўзросце 22 гадоў, санітарам, па ўласным жаданні. Ён спыняўся ў Брэсце, дзе жыў у гатэлі на чыгуначным вакзале. Потым перайшоў у палявы санітарны атрад і разам з ім адступаў ад польскага Любліна да беларускага Нясвіжа.

У Брэсце-Літоўскім з К. Паўстоўскім адбыўся амаль містычны выпадак. Ён сустрэў свайго двайніка. Аднойчы санітары назіралі за вялізнай калонай аўстрыйскіх палонных, узятых пры захопе крэпасці Перамышль. І раптам нехта з прыяцеляў Паўстоўскага ўскрыкнуў ад здзіўлення: у гэтай калоне ішоў салдат, як дзве кроплі вады падобны да Косці Паўстоўскага… Заўважылі гэта і аўстрыйцы. Так і глядзелі вылупіўшы вочы: расійцы — на дзіўнага аўстрыйскага салдата, палонныя — на Паўстоўскага. Потым у санітарным цягніку доўга абмяркоўвалі такое надзвычай рэдкае візуальнае падабенства.

Паўстоўскі піша:

У Баранавічах я атрада не застаў. Ён ужо пайшоў далей на Нясвіж. Мне не хацелася нават на кароткі час вяртацца ў шпіталь. Цяжка было сустракацца з людзьмі. Я пераначаваў ля горада у пуцявой чыгуначнай будцы па дарозе ў Мінск, а зраніцы выехаў у Нясвіж…

Позняя восень прыйшла чорная, без святла. Вокны ў нашай хаце заўжды былі запацелыя. З іх проста ліло, і за імі было нічога не відаць. Абозы гразлі ў брудзе. Праз дзверы дзьмула. З вуліцы на ботах прыносілі ліпкую гліну. Ад гэтага ў хаце заўжды было няўтульна. Нам з Раманіным гэта надакучыла. Мы вымылі падлогу і прыбралі ў хаце, і нікога ў яе не пускалі без патрэбы.

Якія ж уражанні пакінула пабітая вайной Беларусь у Паўстоўскага?

Беларусія выглядала так, як выглядаў бы старадаўні пейзаж на сцяне замызганага буфета прыфрантавой станцыі. Сляды мінулага былі яшчэ бачныя паўсюль, але гэта была толькі абалонка, з якой выветрылася змесціва. Я бачыў замкі польскіх магнатаў — асабліва багаты быў замак князя Радзівіла ў Нясвіжы[1], — фальваркі, яўрэйскія мястэчкі з цеснатой і занядбанасцю, старыя сінагогі, гатычныя касцёлы, падобныя тут, сярод чэзлых балотаў, на прыезжых замежнікаў. Бачыў паласатыя верставыя слупы, якія засталіся з мікалаеўскіх часоў. Але ўжо не было ані колішніх магнатаў, ані раскошнага і бесклапотнага іх жыцця, ані паслухмяных ім «хлопаў», ані дамарошчаных равінаў-філосафаў, ані жахлівых Судных дзён у сінагогах, ані спарахнелых польскіх сцягоў часоў першага паўстання ў касцельных алтарах. Праўда, старыя яўрэі ў Нясвіжы маглі яшчэ распавесці пра забавы Радзівіла, аб тысячах «хлопаў», якія стаялі з паходнямі ўздоўж дарогі ад самай рускай мяжы да Нясвіжа, як было, калі Радзвіл сустракаў сваю палюбоўніцу аванцюрыстку Кінгстан, аб тлумных паляваннях, балях, самадурстве, шляхецкай фанабэрыстасці, дурнаватай пысе, якую ў той час лічылі сведчаннем вяльможнага «панства». Але распавядалі яны аб гэтым ужо з чужых словаў…

У адной з паездак Паўстоўскі патрапіў пад абстрэл і быў паранены ў нагу. Падстрэлены, ён выпаў з сядла, але кабыла, на шчасце, выцягнула да сваіх ўхапіўшагася за стрэмя санітара. К. Паўстоўскі паспеў запаліць ліхтарык і згубіў прытомнасць. Па святлу ліхтарыка яго і знайшлі сувязісты. Месяц Паўстоўскі праляжаў у шпіталі ў Нясвіжы. Там са старой газеты ён даведаўся пра гібель на фронце двух братоў — Барыса і Вадзіма. Першы быў забіты ў Галіцыі, другі — на Рыжскім накірунку.

Загінулі ў адзін дзень. Зноў містыка.

На Заходні фронт прыязджаў і цар Мікалай ІІ. Як пісаў Паўстоўскі:

Ён «наведаў» і Замір’е. Да моманту яго презду было загадана прывесці ў парадак сяло. Гэта выявілася ў тым, што з лесу прывезлі шмат елак і замаскіравалі імі самыя дрэнныя халупы.

Замір’е-Гарадзея, маляўнічы Нясвіж, мінскія і гродзенскія палявыя дарогі засталіся ў памяці Канстанціна Паўстоўскага на ўсё жыццё. І «ўсплылі» ў друку толькі праз трыццаць год, калі пісьменнік пачаў працу над «Аповесцю аб жыцці».