РАСПУЦІН

Пра Распуціна ўжо вельмі шмат напісана, таму толькі каротка закранём гісторыю забойства гэтага харызматычнага палітычнага дзеяча. Паводле класічнай версіі, у змове ўдзельнічалі вялікі князь Дзміры Паўлавіч, абодва сыны вялікага князя Аляксандра Міхайлавіча, браты жонкі Ф. Юсупава і чалец Дзярждумы У. Пурышкевіч. Бацька Ф. Юсупава і былы міністр унутраных спраў А. Хвастоў чакалі вынікаў у іншай частцы палаца. У забойстве Г. Распуціна прымала ўдзел стрыечная сястра Ф. Юсупава, танцоўшчыца Вера Каралі. Адзін са швагроў Ф. Юсупава схаваўся за фіранкамі ў холе. Ён і стрэліў пасля таго, як не падзейнічала падсыпаная ў пірожныя атрута, і Г. Распуцін сабраўся сыходзіць. Куля трапіла ў вока ахвяры. У Распуціна стралялі ўжо ўсе, толькі Вера Каралі адмовілася з гучным крыкам: «Я не хачу страляць!». Яе пачулі нават у суседніх памяшканнях.

Загаворшчыкі меркавалі, што Распуцін ужо мёртвы. Яны апранулі на яго футра, загарнулі ў дарожны плед і схавалі ў сутарэннях дома з намерам пазней вынесці труп. Але Распуцін у той момант быў яшчэ жывы, нягледзячы на тое, што ў яго было зроблена адзінаццаць (!) стрэлаў. Ён прыйшоў у прытомнасць, здолеў выбрацца з сутарэння і накіраваўся ў аточаны высокай сцяной сад, дзе пачаў шукаць выйсця. Ён нават паспрабаваў пералезці праз сцяну, але гэта ў яго не атрымалася.

Разбрахаліся сабакі, што прыцягнула ўвагу забойцаў. Тыя кінуліся лавіць Распуціна, які, нягледзячы на свае раны, упарта працівіўся. Урэшце Дзмітры Паўлавіч схапіў яго, пасля чаго ён быў звязаны вяроўкамі па руках і нагах. Пасля Распуціна, які ў той момант згубіў прытомнасць, павезлі ў аўтамабілі на загадзя абранае месца на скаванай лёдам Няве, ля Каменнай выспы. З драўлянага маста Распуціна скінулі ў ваду. Але кажуць, што нават калі яго дасталі, ён быў яшчэ жывы.

Цікава, што за месяц да пачатку вайны, 29 чэрвеня 1914 года, у сяле Пакроўскам на Распуціна быў здзейснены першы замах. Яго ўдарыла нажом у жывот і цяжка параніла Хіёнія Гусева, якая прыехала з Царыцына. Распуцін паказаў, што падазрае ў арганізацыі пакушэння іераманаха-расстрыгу Іліядора, але не здолеў прывесці якіх-небудзь доказаў. 3 ліпеня Распуціна на параходзе перавезлі ў Цюмень на лячэнне. У мясцовым шпіталі ён заставаўся да 17 жніўня 1914 года.

Следства па гэтай справе цягнулася каля года. Гусеву ў ліпені 1915 года прызналі душэўнахворай і пазбавілі крымінальнай адказнасці, змясціўшы ў псіхіятрычнай лякарні ў Томску. 27 сакавіка 1917 года паводле асабістага загада старшыні Часовага ўрада Керанскага Гусеву вызвалілі.

Відаць, вар’яткай яна ніколі і не была.

Менш чым праз два гады, 16 снежня 1916 года, Распуцін усё ж быў забіты. І гэта забойства яскрава прадэманстравала, што ў смерці Распуціна была зацікаўлена не толькі «звар’яцелая» Гусева, але і брытанская разведка, і што само забойства — гэта закулісная сцэна Першай сусветнай вайны.

Звесткі аб забойстве Распуціна заўжды былі супярэчлівымі і заблытанымі, да чаго спрычыніліся як самі забойцы, так расійскія, брытанскія і савецкія ўлады. Ф. Юсупаў змяняў свае паказанні некалькі разоў: у паліцыі Санкт-Пецярбурга 16 снежня 1916 года, у ссылцы ў Крыме ў 1917 годзе і ў кнізе, напісанай у 1927 годзе. Першапачаткова былі апублікаваны ўспаміны саўдзельніка забойства У. Пурышкевіча, потым Ф. Юсупаў паўтарыў яго версію. Але гэтыя дадзеныя кардынальна разыходзіліся з матэрыяламі расследвання, пачынаючы ад такіх дэталяў, як колер вопраткі Распуцін па версіі забойцаў і той, у якой яго знайшлі, і да таго, колькі куль было выпушчана ў яго, і куды яны трапілі. Так, напрыклад, судмедэксперты знайшлі 3 раны, кожная з якіх была смяротнай — у галаву, печань і нырку. Паводле меркавання незалежных брытанскіх даследчыкаў, якія вывучалі фотаздымак, стрэл у лоб быў зроблены з брытанскага рэвальвера Webley. Аднак, такой зброі ні ў Юсупава, ні ў Пурышкевіча не было. Аб нейкім чалавеку, які ўсадзіў цалкам здароваму Распуціну кулю ў лоб, нехта ўзгадваў — гэты таямнічы чалавек некалькі разоў з’яўляўся ў паказаннях некаторых сведкаў.

Ужо ў нашыя дні брытанскія даследчыкі з Бі-Бі-Сі не адмаўляюць, а нават пацвярджаюць факт удзелу англійскай разведкі ў забойстве. Афіцэр англійскіх спецслужбаў, насамрэч, невыпадкова апынуўся ў тую ноч сярод змоўшчыкаў і зрабіў кантрольны стрэл у галаву Распуціна. Аб ім усе ўдзельнікі вырашылі змаўчаць — гэта была сакрэтная ўмова ўсёй аперацыі.

У прынцыпе, у гэтым няма ніякага англійскага каварства. Тое ж зрабіў бы і які-небудзь расійскі Штырліц, ведаючы, што вырашае лёс вайны і выратоўвае гонар радзімы. Англічане мелі дастаткова нагодаў, каб сцерагчыся Распуціна перад пагрозай сепаратнага міру Расіі з Германіяй. Нягледзячы на тое, што некаторыя даследчыкі мяркуюць, што ён ніколі не змусіў бы цара да гэтага, бо цар яго быццам ніколі не слухаў, у такія высновы цяжка паверыць, улічваючы тое, што Мікалай быў схільны верыць нягоднікам кшталту генерала Безабразава. Маючы ўплыў на царыцу — немку (зноў жа!) па паходжанні, і непрыхавана выступаючы за саюз з Германіяй, Распуцін вельмі проста мог дасягнуць поспеху ў рэалізацыі сваёй задумы.

Англійскія спецслужбы пайшлі на ўсё, каб маральна дыскрэдытаваць і фізічна знішчыць праціўніка. Для царскай сям’і Распуцін у той час увасабляў простую сувязь з народам, з яго «таямнічым і вялікім духам». Але ў Лондане меркавалі, што Распуцін проста чарговы нямецкі шпіён. І ён падаваўся англічанам значна больш небяспечным, чым баламутны рэвалюцыянер Ленін, якога англійская разведка відавочна недаацаніла. Але англічане баяліся расійска-германскай змовы зусім недарэмна.

Справа ў тым, што маючы працяглую мяжу з Германіяй, Расійская імперыя ў перыяд росквіту і станаўлення капіталізму пабудавала з ёй добрасуседскія стасункі. Паміж краінамі не было ніякіх тэрытарыяльных прэтэнзій. Расія, захапіўшы Польшчу і Фінляндыю, далей на захад ісці не збіралася, як і Германія не прагнула далучэння Польшчы і Прыбалтыкі. Кайзер так папярэджваў аб неабходнасці ўстрымацца ад вайны з Расіяй:

…На кожны наш выпад супраць Расіі, яна можа адказазаць непразказальным глупствам.

Што, у прынцыпе, і адбылося.

Саюз Германіі і Расіі, за які выступаў Распуцін, пужаў французскія і асабліва англійскія ўлады, якія прыклалі немала намаганняў, у прыватнасці, фінінсавых, каб схіліць Расію на бок Антанты, зрабіць яе ворагам немцаў. І гэта ва ўмелых брытанцаў, выдатных і тонкіх дыпламатаў, атрымалася. Расія ўсё ж здзейсніла «непрадказальнае глупства» на карысць Францыі і Англіі — пайшла ў наступ на Усходнюю Прусію і акупавала Іран.

Дзеянні брытанскай разведкі па ліквідацыі непажаданых людзей у атачэнні цара Мікалая, які лічыўся чалавекам мяккім і схільным да пераканання, робяцца больш зразумелымі, калі зірнуць на становішча на франтах у 1916 годзе. Асабліва на Заходнім фронце.

Да снежня 1916 года французы і англічане страцілі на Заходнім фронце да 750 000 чалавек, а немцы — 450 000. І французы не дарэмна баяліся, што верагодная змова Расіі і Германіі, ці проста выхад першай з вайны, вызваліць велізарныя сілы немцаў і аўстрыйцаў на ўсходзе.

Калі б план Распуціна і падбухторанай праз яго царыцы аб змове з Германіяй быў паспяхова рэалізаваны, то становішча Антанты пад Вердэнам і на іншых учатках пагоршылася б катастрафічна. І Англія, і, асабліва, Францыя спадзяваліся на дапамогу Расіі, а яе выхад з вайны ці сепаратная дамова з Германіяй прывялі б да пералому ў ходзе вайны, і не на карысць Антанты. А дзеянні такога чалавека, як Распуцін, маглі б прывесці да пагібелі саюзнікаў. Англійская контрразведка працавала значна лепш за французкую, таму іх «агент 007» і ўзяўся за ліквідацыю Распуціна, што арганізаваць было не асабліва цяжка, улічваючы наяўнасць незадаволеных Распуціным пры царскім двары.

Вось у якіх няпростых для Антанты ўмовах рыхтавалася змова супраць Распуціна. Другая палова 1916 года была самай складанай, самай напружанай, пераломнай у ходзе ўсёй вайны, была часам, калі ўсім падавалася, што перамагаюць менавіта немцы. Толькі бліжэй да лета 1917 года стала зразумела — крызіс прамінуў, Антанта вытрымала, Германія выдахлася, а на баку першай у вайну ўступілі поўныя сілаў ЗША. Цяпер час гуляў на баку Антанты. Але Расія не была б Расіяй, калі б у той самы момант, калі можа было ўздыхнуць з палёгкай і сцерці пот з ілба, не ўчыліла б нейкае «непрадказальнае глупства»… Рэвалюцыю і капітуляцыю. Зрэшты, аб гэтым пазней.