XV Жыгімонт Аўгуст.— Вайна з Масквой за Лівокію.— Люблінская вунія.— Абарона незалежнасьці Вялікага Княства магнатамі (вяльможамі).— Характар і галоўныя асновы Люблінскае вуніі.

XV

Жыгімонт Аўгуст.— Вайна з Масквой за Лівокію.— Люблінская вунія.— Абарона незалежнасьці Вялікага Княства магнатамі (вяльможамі).— Характар і галоўныя асновы Люблінскае вуніі.

Жыгімонт Аўгуст быў узгадаваны ў духу гуманістычным і рэфарматарскім, які касаваў сярэднявечныя пагляды і ўліваў новыя ідэі, новыя сілы, вызваляў людзей з застарэлых формаў і індывідуалізаваў, ды ўсамадзейняў іх. Жыгімонт Аўгуст ня быў станоўкім, але калі штось пастанаўляў, дык умеў энергічна праводзіць у жыццё. Будучы даўжэйшы час на Беларусі ён трапіў пад уплывы беларускіх магнатаў Радзівілаў, Чорнага і Мікалая Рыжага, з сястрою якіх Барбараю патаемна ажаніўся. З прычыны гэтае жаніцьбы Жыгімонт Аўгуст меў багата розных няпрыемнасьцяў ад свае маці каралевы Боны, бо яна войстра выступіла супроць гэтага і падбурала магнатаў і шляхту, закідаючы свайму сыну, што ён ня меў права бяз ведама Сэнату жаніцца. Жыгімонт Аўгуст не пайшоў, аднак, на ўступкі. Тады быццам каралева Бона атруціла ягоную жонку Барбару. Калі Барбара памерла, Жыгімонт Аўгуст пачаў выходзіць з-пад уплываў Радзівілаў і штораз больш збліжацца з польскімі панамі.

За часоў гэтага гаспадара ў Вялікім Княсьцьве спачатку прыгожа разьвівалася беларуская культура: пісьменнасьць, друкарства, школьніцтва. У 1529 г. быў выданы пабеларуску поўны кодэкс законаў над назовам «Статут Вялікага Княства Літоўскага» і шмат іншых каштоўных кніжак. Вялікае Княства было яшчэ запраўды вялікім і магутным княствам. I калі ў 1558 г. маскоўскі князь Іван IV пачаў вайну з Лівонскім законам за Лівонію (Прыбалтыку), дык магістар Лівонскага закону Кетлер, ня могучы адбараніцца ад маскалёў, зьвярнуўся да Жыгімонта Аўгуста з просьбай далучыць Лівонію да Вялікага Княства і ўзяць іх і гэны край пад сваю апеку, што і было зроблена ў 1561 г. Такім парадкам Вялікае Княства ўцягнулася ізноў у вайну з Маскоўскай дзяржавай. Беларускія землі сталіся тэатрам новых ваенных дзеяньняў. У 1562 г, войска Івана IV уварвалася на тэрыторыю Беларусі і спустошыла ваколіцы Віцебску, Дуброўны, Воршы і Шклова. Налета маскоўскі цар заваяваў Полацк і цэлы рад іншых гарадоў. Пачатая вайна зацягвалася. З перапынкамі яна трывала да пачатку восемдзесятых гадоў.Лівонская вайна прынесла многа цяжкасьцяў для Вялікага Княства, асабліва для беларускіх земляў. Вайна патрабавала вялізарных ахвяраў. Кароль — вялікі князь шмат разоў склікаў соймы паноў і шляхты, на якіх разважалася пытаньне аб зборы надзвычайнага ваеннага падатку (сярэбшчыны). У мірны час сяляне звычайна не плацілі яго, цяпер жа гэтым падаткам абцяжвалі сялян. Апрача таго, беларускія сяляне шмат пакутвалі ад заўсёднага рабаваньня польскіх і замежных жаўнераў-наймітаў. Некаторыя мясцовасьці Беларусі беспасярэдня цярпелі ад ваенных дзеяньняў. Адчуваючы патрэбу ў грошах, кароль — вялікі князь «заставіў» (залажыў) шмат сваіх двароў магнатам-ліхвяром. Гэта яшчэ больш пагоршыла стан народных масаў. Сельская гаспадарка, рамёствы і гандаль у часе вайны занепадалі. Край спусташаўся.

Перакладаючы ўсе цяжкасьці вайны на плечы сялян і гараджан, паны і шляхта выкарыстоўвалі вайну за Лівонію для пашырэньня сваіх правоў. Яны давалі дазвол браць з сваіх сялян «сярэбшчыну» з умовай новых і новых уступак з боку караля — вялікага князя. Выкарыстоўваючы вайну, шляхта дамаглася поўнага зраўнаньня ў правох з буйнымі магнатамі. На сойме 1563 г. шляхта дамаглася зьмены абмежаваньняў, якія мелі яшчэ месца для шляхцічаў-некаталікоў. Касуючы абмежаваньні для некаталікоў, соймавая пастанова 1563 г. мела на мэце не дапусьціць магчымы пераход на бок Маскоўскай дзяржавы праваслаўных шляхцічаў. На аснове пастановы сойму 1563 г. праваслаўны кіеўскі мпрапаліт Іона стаў дамагацца дапушчэньня ў вялікакняскую раду вышэйшага праваслаўнага духавенства, але кароль — вялікі князь на гэтую просьбу адказаў адмоўна.

У гэтым часе (1565 г.) паўстала арганізацыя земскіх судоў на месцах, якая пацягнула за сабой арганізацыю «паветавых соймікаў», на якіх паны выбіралі з свайго асяродзьдзя земскіх судзьдзяў, а таксама «паслоў» (дэпутатаў) на агульны дзяржаўны сойм.

У сярэдзіне XVI ст. польскія паны ўпорыста дамагаліся поўнага падпарадкаваньня Вялікага Княства Польшчы Яны імкнуліся выкарыстаць сілу Вялікага Княства для змаганьня супроць туркаў, што ў 1541 г. пакарылі Вугоршчыну і пагражалі Польшчы з-за Карпатаў. Апрача таго, польскія паны і шляхта хацелі атрымаць права займаць дзяржаўныя пасады ў Вялікім Княсьцьве і валодаць там маёнткамі. Беларускія паны былі супроць вуніі: яны баяліся празьмернага ўзмацненьня польскіх паноў у Вялікім Княсьцьве. У часы Лівонскай вайны паны Вялікага Княства далей выступалі супроць вуніі, але шляхта Вялікага Княства займала ў гэтым пытаньні іншае становішча. У 1562 г. літоўская шляхта, адчуваючы вялікія цяжкасьці ў змаганьні з Маскоўскай дзяржавай, у лягеры пад Віцебскам прыняла пастанову прасіць караля Жыгімонта Аўгуста склікаць задзіночаны польска-літоўскі сойм. Шляхта Вялікага Княства дамагалася далучэньня Вялікага Княства да Польшчы. Літоўскія паны павінны былі згадзіцца на перамовы ў гэтым кірунку, але яны імкнуліся да таго, каб захаваць некаторыя рэшткі самастойнасьці Вялікага Княства. Апрача задзіночанага сойму Польшчы і Вялікага Княства, яны хацелі мець асобны сойм, асобны сэнат (заміж вялікакняскае рады), асобнае законадаўства і асобны скарб.

Большая частка беларускіх паноў была настроеная супроць вуніі. Супроць яе была і частка шляхты, але бальшыня шляхты стаяла за далучэньне Вялікага Княства да Польшчы. Польскі дзяржаўны лад здаваўся ёй лепшым для забясьпечаньня свайго панаваньня над запрыгоненымі сялянамі. I яны думалі, што Польшча дасьць Вялікаму Княству належную дапамогу ў вайне з Масквою за Лівонію (Прыбалтыку).

Справа вуніі была шырака абмяркоўваная на чатырох соймах і ўсё ніяк на яе не згаджаліся беларускія магнаты. Пяты сойм, які адбываўся ў 1569 г. у Любліне, калі ён не ішоў паводле іхнае думкі, яны проста сарвалі, пакінуўшы яго. Аднак ваенныя цяжкасьці зрабілі вялікім прыхільнікам вуніі Жыгімонта Аўгуста, і ён, калі магнаты пакінулі сойм, пастанавіў вунію правесьці пры дапамозе шляхты з Падольля, Валыні і Кіеўшчыны, якая засталася ў Любліне, сарвала сувязі з Вялікім Княствамі далучалася беспасярэдна да Польшчы. Тады беларускія магнаты прымушаныя былі вярнуцца ў Люблін. Ад імя іх Юры Хадкевіч выказаў усю крыўду, што рабілася Вялікаму Княству з прычыны касаваньня ягонае незалежнасьці, а беларускія паслы кінуліся на калені і з плачам прасілі Жыгімонта Аўгуста ня губіць іхнага гаспадарства, ня, змушаць іх прыймаць вунію і прысягаць Польшчы. Кароль усё-ж загадаў прысягаць, і вунія з Польшчай 1 ліпеня 1569 г. сталася фактам. Адно магнатам удалося выпрасіць для Вялікага Княства мець асобна: урад, скарб і войска. Найважнейшымі пастановамі ў Любліне былі:1. Польшча і Вялікае Княства становяць адно непадзельнае цэлае; 2. Маюць аднаго караля, якога абіраюць на супольным сойме і супольна карануюць у Кракаве; 3. Соймы адбываюцца супольна; 4. Грошы маюць аднолькавыя; 5. Пасяляцца можна супольна ў абодвух краёх; 6. Валынь, Кіеўшчына і Падляшша належаць да Польшчы; 7. Вялікае Княства захоўвае асобныя ўрады, скарб і войска. Вунію гэтую назвалі «вольных з вольнымі і роўных з роўнымі». Вялікаму Княству Літоўскаму пакідалася права далей у судзе і ўрадах карыстацца беларускаю моваю. Лівонія мела належаць супольна да Вялікага Княства І Польшчы. Праваслаўныя і каталікі мелі аднолькавыя роўныя правы.

Люблінская вунія, як бачым, моцна абмяжоўвала Вялікае Княства Літоўскае, але канчальна яшчэ не ліквідавала ягонае дзяржаўнасьці. Яшчэ пасьля вуніі доўга Вялікае Княства выяўляла сваю беларускую жыцьцёвасьць гаспадарсьцьвенную, культурную і эканамічную.

Пасьля падпісаньня вуніі зараз-жа ў 1569 г. вайна за Лівонію закончылася. У часе яе войска Княства таксама мела вялікія перамогі над расейцамі — у 1564 г. і 1568 г. пад Чашнікамі, каля Улы і каля Віцебска. У 1564 г. пад Чашнікамі войскам Княства кіраваў кн. Мікалай Радзівіл, а ў 1568 г. пад тымі-ж Чашнікамі і каля Улы кн. Сангушка. Бітвой каля Віцебска кіраваў ваявода Пац. Гэтыя перамогі прымусілі цара Івана Грознага памірыцца з Княствам, хоць замест Лівоніі ўдалося яму захапіць толькі Полацк і маленькую частку ўсходніх зямель Лівоніі.