VII Роля Смаленскага княства.— Чарнігаўскае і Турава-Пінскае княствы.— Палітычныя і гандлёвыя дачыненьні з немцамі.— Першыя гандлёвыя граматы.— Беларусы на ўзьбярэжжы Балтыцкага мора.

VII

Роля Смаленскага княства.— Чарнігаўскае і Турава-Пінскае княствы.— Палітычныя і гандлёвыя дачыненьні з немцамі.— Першыя гандлёвыя граматы.— Беларусы на ўзьбярэжжы Балтыцкага мора.

Пашырэньне ўплываў Полаччыны прыцягвала да Полацку смаленскіх беларускіх князёў, тым больш што праз Полаччыну Смаленск меў гандлёвы шлях да Балтыцкага мора. За Смаленскам зьбліжалася да Полаччыны і Чарнігаўска-Северскае княства, якое вызвалялася ад Кіева і Растова-Суздальскага княства. Да Полаччыны хінулася і Турава-Пінскае княства.

Княства гэтае яшчэ за часоў Рагвалада мела лучнасьць з Полацкам. Пазьней доўгі час было залежнае ад Клева, супроць якога Тураў часта бунтаваўся, аж пакуль у 1162 годзе пад кіраўніцтвам князя Юрага Туроўскага аканчальна вызвалілася і сталася незалежным княствам.

Смаленск, будучы ў складзе дзяржавы Рурыкавічаў, хутка выдзяліўся як асобнае княства і ў меру таго, як галоўныя цэнтры дзяржавы Рурыкавічаў — Кіеў і Ноўгарад — слабелі, ён узмацоўваўся. Да ўзмацаваньня Смаленску асабліва прычыніўся Смаленскі князь Расьціслаў Мсьціслававіч, сын кіеўскага князя Мсьціслава Уладзіміравіча Манамаха. У Смаленску княжыў ён ад 1127 да 1159 году і меў уплывы на Кіеў і Полацк. Ад 1159 году да 1168 году Расьціслаў займаў нават Кіеўскі пасад, а на свае месца ў Смаленск пасадзіў аднаго з сваіх трох сыноў — Рамана (1160—1174). Па сьмерці Расьціслава кіеўскі пасад захапіў Мсьціслаў Ізяславіч, а пазьней князь Сьвятаслаў Усеваладавіч Чарнігаўскі, які, між іншага, перабіў уплывы Смаленска ў Полацку, навязваючы з Полацкам блізкія сувязі. Сыны Расьціслава Раман, Рурык і Давід вялі барацьбу і з Мсьціславам і з Сьвятаславам Усеваладавічам. Ім удавалася некаторы час здабываць перамогу і займаць кіеўскі пасад. Калі Раман займаў кіеўскі пасад, а на сваім месцы ў Смаленску пакінуў сына Яраполка, дык смаленцы чамусьці прагналі яго і запрасілі да сябе Мсьціслава Ізяславіча. Раман прымушаны быў вярнуцца ў Смаленск і тут праводзіў вялікую культурную і асьветную працу аж да свае сьмерці ў 1180 годзе. Пазьней Смаленскія князі Мсьціслаў Раманавіч (1197—1214), Усевалад Рурыкавіч (1214—1219) ды, урэшце, Мсьціслаў Давідавіч (1219—1230) так узмоцнілі Смаленскае княства, што яно вярнула ізноў сабе павагу і сілу і не раз бараніла Полацкае княства, а таксама Ноўгарад і Пскоў ад чужацкіх нападаў. У 1229 годзе дайшло нават да таго, што на Полацкі пасад быў пасаджаны Смаленскі князь Сьвятаслаў Мсьціславіч. У сувязі з тым што на ўсходзе панавалі розныя вандроўныя банды, гандаль Полацку і Смаленску, а таксама бліжэйшыя кантакты з Цараградам зрываліся. Затое большая ўвага была скіравана на захад і на Балтыцкае мора, тым больш што крывічы, раней гандлюючы, езьдзілі ўжо ня толькі сваімі рэкамі, але і ўзьбярэжжам Балтыцкага мора ды на (востраў) Готлянд, дзе быў асяродак гандлю захаду з усходам.

Готлянд называлі іначай «вокам Усходняга мора». Ляжыць ён сярод Балтыцкага мора між Швэдзіяй і Лацьвійскім узьбярэжжам і там яшчэ ў VIII стагодзьдзі быў заснаваны горад Вісьбы. Туды пераважна прывозіліся тавары з крывіцкіх земляў, з гарадоў: Полацку, Смаленску, Віцебску, Ноўгараду. На Готлянд прыяжджалі нямецкія купцы, якія везьлі Балтыцкім морам беларускія — крывіцкія тавары далей на захад. ]

Гэтыя купцы пасьля пастанавілі навязаць беспасярэдня дачыненьні з народамі, жыўшымі на ўзьбярэжжы Балтыцкага мора. Таму выправілі яны туды прыблізна каля 1143 году карабель. У часе буры карабель прыплыў у Рыскую затоку і трапіў у вусьце Дзьвіны. Купцы прайшлі тады 6 міляў ад мора ў глыб краю і пабудавалі на тары местачка для торгу, названае Ікскулем. Незадоўга, у 1201 годзе, на ўзьбярэжжы Балтыцкага мора немцы заснавалі для гандлю другі горад, які назвалі Рыгай. Разам з нямецкімі купцамі пачалі прыяжджаць у Рыгу місыянеры хрысьціянства. Яны, атрымаўшы дазвол ад Полацкага беларускага князя Уладзіміра, якому было падпарадкаванае Лівонскае жыхарства, пачалі праводзіць сярод яго сваю місыю і ў канцы поўнасьцю заваявалі гэтае жыхарства.Ад гэнага часу, г. зн. ад пачатку XIII стагодзьдзя, маем ужо адмысловыя ўмовы беларуска-нямецкія. на аснове якіх адбываўся між беларусамі і немцамі гандаль. Умовы такія падпісвалі з беларускага боку гарады: Полацк, Смаленск, Віцебск, Менск, а з нямецкага боку— Данцыг, Брэмэн, Любэк, Мюнстэр, Готлянд, Рыга, "Кенігсбэрг і інш. Умовы гэныя давалі права свабоднага бязмытнага прывозу тавараў немцам у Беларусь, а беларусам — у Нямеччыну, ці краі, падпарадкаваныя ёй, а таксама рэгулявалі плату, суд, вагі, справу перагрузкаў, падаткаў, правіненьняў і г. д.

Першая ўмова Полацку з немцамі, па якой застаўся у гісторыі сьлед, была падпісаная ў 1200 годзе. Другая ўмова была падпісаная ў 1210 годзе. Падпісваў яе ад імя Полацку, Віцебску і Смаленску вышэйшы купец Людольф з Смаленску, які атрымаў на гэта ўпаўнаважаньне ад князя Мсьціслава Раманавіча, што княжыў у Смаленску ад 1197 да 1214 году. Наступныя ўмовы былі падпісаныя з немцам! ў 1214 годзе і ў 1223 годзе. Найбольш важная ўмова з немцамі была падпісаная ў 1229 годзе, ад імя Смаленскага князя Мсьціслава Давідавіча, княжыўшага ў Смаленску ад 1219 да 1230 году. Яна пашыралася на Віцебск, Смаленск і Полацк. У гэтай умове, між іншым, сказана, што госьці павінны карыстацца апекай «як браты». Шляхі камунікацыйныя павінны быць чыстыя, правознага мыта немцы па дарозе ў Смаленск ні смаленцы, якія езьдзілі ў Нямеччыну, не павінны плаціць.

Пасьля ўмовы былі зьменяныя. Уводзіліся некаторыя абмежаваньні. Так, прыкладам, у канцы XIV стагодзьдзя Полацк І Рыга стараліся ўтварыць сабе штэмпельнае права, што дазваляе прыежджым купцом прадаваць тавар толькі ў сьценах гэтых гарадоў, ня вывозячы яго далей. Былі таксама забаронены таргі між гасьцьмі, г. зн. між прыежджымі нямецкімі купцамі і купцамі маскоўскімі ў Полацку. Тавары павінны былі ісьці праз рукі мясцовых жыхароў, бо іначай гэтыя жыхары ня мелі-б ніякай карысьці.

Калі-ж заходзіла канечнасьць беспасярэдняга кантакту і гандлю немцаў з маскоўцамі, дык пры гэтым павінен быў быць беларус, і толькі тады мог адбывацца гандаль.

Апрача таго, быў абмежаваны гандаль раздробны прыежджых купцоў. Так, прыкладам, сукно можна было прадаваць толькі цэлымі штукамі, соль — мяшкамі, сякеры і нажы — тузінамі, віно, піва і іншае пітво — бочкамі, зялеза, волава, медзь і мосяж — цэнтнарамі, мушкатовы квет і мушкатовыя гарэхі, цытворны корань, гвазьдзікі, шафран ды іншыя пернасьці — фунтамі Гэтаксама купляць тавары дазволена толькі ў большай колькасьці: воск па 20 фунтаў, кажухі па 40 штук, вавёркі, гарнастаі, тхары, норкі па 250 шт., пагаш і дзёгаць — цэлымі тонамі. Такім парадкам было разьмежаваньне між гандлярамі краёвымі і замежнымі гуртавікамі. Гандаль, як бачым, у Беларусі ў сівой мінуласьці стаўлены быў адразу на здаровы шлях як у сэнсе гаспадарчым, так і палітычным. Гандлёвыя-ж умовы не звычайна цікавыя, далёкабачныя і, ня гледзячы на тое што яны пісаліся больш як 800 год назад, выглядаюць па сучаснаму.