ІІІ Разыход славянаў і ягоныя прычыны.— Кірункі разыходу.— Засяленьне нашага краю і ягоны назоў.— Нашыя плямёны: Крывічы, Радзімічы, Дрыгвічы, Севяране, Вяцічы, Дзераўляне, Яцьвягі і Голядзь.— Утварэньне беларускага народу.— Готы.— Хазары.— Варагі.

ІІІ

Разыход славянаў і ягоныя прычыны.— Кірункі разыходу.— Засяленьне нашага краю і ягоны назоў.— Нашыя плямёны: Крывічы, Радзімічы, Дрыгвічы, Севяране, Вяцічы, Дзераўляне, Яцьвягі і Голядзь.— Утварэньне беларускага народу.— Готы.— Хазары.— Варагі.

З прычыны свае сварлівасьці і з прычыны нястачы належнай арганізацыі ды націску іншых народаў звонку славяне пачалі разыходзіцца з тых земляў, што яны ўжо апанавалі, пайменна: з земляў, разьмешчаных між Дняпром, Віслай і Карпатамі. Адны славянскія плямёны ішлі на захад, другія — на паўдня, а іншыя — на ўсход. З тых плямёнаў, што пайшлі на захад, паўсталі народы: чэскі і польскі. З паўдзённых славянскіх плямёнаў паўсталі: Баўгары, Сэрбы, Харваты, Славенцы. З тых-жа славянскіх плямёнаў, што засталіся ў Палесьсі і на абшарах вышніх плыняў Дняпра, Волгі, Дзьвіны, Нёмна і Бугу, прыблізна каля VI ст. пачаў тварыцца наш народ.

Найвялікшым з гэных плямёнаў былі Крывічы, назоў якіх паўстаў ад словаў: крыві, кроў, кроўны, сваяк. Пасяліліся Крывічы направа ад вышняе плыні Дзьвіны, Дняпра і Волгі (у былых Смаленскай, Віцебскай, Пскоўскай і часткова Віленскай губэрнях). Крывічы праявілі вялікія арганізацыйныя і гандлёвыя здольнасьці, Яны ня толькі самі добра арганізаваліся, але нярэдка арганізавалі такжа іншыя суседнія плямёны, якія ўваходзілі ў склад нашага народу. Дзеля таго на тэрыторыі гэных плямёнаў, у мясцовасьцях, што гадзіліся на адміністрацыйныя пункты, зьяўляліся крывіцкія адміністратары і паўставалі крывіцкія калёніі. Аб гэтым цяпер сьведчаць местачкі і сёлы з назовамі «Крывічы» і пад. Гэтак, маем местачка Крывічы ў Вялейскім пав., Крэва і Крыўск у пав. Ашмянскім, сяло Крывічы ў пав. Лідзкім і г. д., нат на Палесьсі ёсьць назовы старога Крывіцкага паходжаньня. Стары замак, званы Крывым горадам, у Вільні быў таксама пастаўлены Крывічамі. «Крьівы» значыць тут «крывіцкі». Ад IX ст. Крывічы палітычна дзяліліся на Полацкіх, Смаленскіх і Пскоўскіх. Дзеля вялікай дзейнасці племені Крывічоў імя іхнае памалу пашыралася на іншыя нашыя плямёны і ўвесь наш народ называлі Крывіцкім, Крывічамі, а край Крывіяй.

Пазьней называлі народ наш беларусы, а край Беларусь. Назоў гэты ў дачыненьні да нашага краю сустракаецца з XIV ст. у нямецкіх пісьменьнікаў як «Вайс Русэн» (Weiss Russen), а палаціне ў польскіх летапісах «Альба Русься» («Alba Russia»), што значыць «Белая Русь». Слова «белы», паводле думкі некаторых вучоных, азначае «незалежны», «свабодны»: «Белая Русь» — свабодная Русь, незалежная, непадбітая татарамі. Іншыя назоўнае слова «Белая» ставяць у залежнасьці ад вонкавага выгляду беларуса, ад белых валасоў, белае скуры і ад таго, што ў беларусаў найбольш пашыраны ў адзежы, у уборах белы колер. Слова «Русь» паходзіць быццам ад старанямецкага слова «Ротсман», што значыць «вясьляр», морскі чалавек. Ад гэтага слова паўстаў прыметнік Рост, Рос, Рус, Руотс, а гэтак называлі фіны скандынаўцаў і высяленцаў з Скандынавіі на ўсходняславянскія землі — Варагаў, якія гэтаксама называлі ад свайго прыметніка той край, дзе яны вандравалі. А вандравалі яны па ўсіх абшарах сучаснай Беларусі, Расеі і Украіны.

Апрача Крывіцкага племя ў склад нашага народу ўвайшлі: Дрыгвічы, Радзімічы, Вяцічы, Севяране і Дзераўляне.

Дрыгвічы аселі між Прыпяцьцю і Заходняй Дзьвіною і так называліся дзеля таго, што жылі сярод балот і дрыгвы. Радзімічы аселі пры рацэ Сож. Вяцічы жылі пры верхняй Ацэ, а Севяране займалі дарэчча Дзісны, Сулы і Сзйну. Назовы Радзімічы і Вяцічы быццам паўсталі ад імён першых аснавальнікаў гэтых плямён, што там пасяліліся. Назоў Севяранаў стварылі быццам паўдзённыя плямёны, ад якіх гэта племя пасялілася на поўнач, ці, інакш кажучы, на север. Дзераўляне жылі на поўдзень ад ракі Прыпяці і называліся гэтак дзеля таго, што жылі сярод лясоў, сярод дзераваў.

Пазьней у беларускі народ уліліся балцкія плямёны: Яцьвягі, што жылі між Нёманам і Бугам, і Голядзь — расьселяная на ўсходзе.

З гэтае прычыны, а таксама і дзеля таго, што раней жывучы беларускія плямёны лучыліся з плямёнамі балцкімі, а таксама і на іншых асновах, як прыкладам народнае арнамэнтыкі, вучоныя даводзяць, што расава беларусы паўсталі з зьліцьця часьці славянаў і балтаў. Характарызуючы беларуса, кажуць, што ён кемны, быстры, хутка арыентуецца, вельмі здольны да вышэйшых перажыванняў духовых, лёгка праймаецца абстрактнымі ідэямі, лёгка захапляецца паэзіяй і мастацтвам, ды наагул даволі пачуцьцёвы і не матэрыялісты. З другога боку, натура беларуса глыбокая, трывалкая, узьдзержлівая. Ён станаўкі, упорысты, вельмі адпорны на ўсякі націск, даволі скрыты і нялёгка праяўляецца. Беларус ня ўспыхвае і ня выбухае, нат ня борзда загараецца, але, угарэўшыся, гарыць доўга, гарыць унутры нават тады, калі знадворку здаецца згаслым. На вайне беларус спакойны і адважны.

Мова беларуская, хаця беларускі народ паўстаў з зьліцьця балцкіх і славянскіх плямёнаў, належыць да радзімы моваў славянскіх. Выдзялялася яна, падобна як і іншыя славянскія мовы, з праславянскае мовы не пазьней як у VI стагодзьдзі. Мова беларуская ёсьць зусім апрычонай, самастойнай і незалежнай мовай ад іншых славянскіх моваў, прыкладам расейскай, польскай, украінскай. Яна багатая, сьпеўная і прыгожая мова. Беларуская мова вельмі падаецца да паэзіі і песьні.

У той час, калі расьсяляліся славянскія народы, на захадзе Эўропы праяўляла вялікую актыўнасьць нямецкае племя Готаў. Готы заснавалі аж колькі гаспадарстваў: Остгоцкае ў Італіі, Франкскае — у межах цяперашняй Францыі, Англа-Саскае — у цяперашняй Ангельшчыне і пасьля Нямецкае. Беларусы з гэтым племем таксама саткнуліся, бо Готы шырака займаліся гандлем і праз Беларусь даяжджалі водным шляхам Дзьвіны і Волгі да Хазарскага і Баўгарскага гаспадарстваў, што былі ў паўдзённа-ўсходняй Эўропе. Гоцкія купцы ня толькі займаліся гандлем, але адначасна, дзе маглі, заваёўвалі сабе краі і засноўвалі дзяржавы. I яны нейкі час панавалі на Беларусі, але пасьля з няведамых прычынаў зьніклі. Для абмену таварам з Хазарскім і Баўгарскім гаспадарствамі прыяжджалі на Беларусь у VIII— IX ст. з Скандынавіі Варагі ці, як іх звалі, Нарманы, або Русы.