XXXVII Эвакуацыя з Беларусі. — Дзейнасьць Беларускай Цэнтральнай Рады ў Нямеччыне. — Беларускія жаўнеры ў 30-й дывізіі Зіглінга. — Арганізацыя 1-га кадравага батальёну БКА ў Бэрліне. — Прыняцьце новага Статуту БЦР. — Батальён парашутыстых у Дальвіцы. — Арганізацыя штурмовай брыгады «Беларусь». — Вай

XXXVII

Эвакуацыя з Беларусі. — Дзейнасьць Беларускай Цэнтральнай Рады ў Нямеччыне. — Беларускія жаўнеры ў 30-й дывізіі Зіглінга. — Арганізацыя 1-га кадравага батальёну БКА ў Бэрліне. — Прыняцьце новага Статуту БЦР. — Батальён парашутыстых у Дальвіцы. — Арганізацыя штурмовай брыгады «Беларусь». — Вайсковыя зьнішчэньні на Беларусі і савецкі тэрор.

Нямецкія ўлады трымалі ў тайніцы ад беларусаў фактычныя падзеі на ўсходнім фронце. Ані прэзыдэнт БЦР, ані камандуючы БКА, ані прэса ці радыё не атрымлівалі ніякіх паведамленьняў аб неспадзяваных і хуткіх зьменах на ўсходнім фронце. А ўжо 23 чэрвеня 1944 году савецкія арміі распачалі вялікае наступленьне на Беларускім фронце. 28 чэрвеня яны акружылі нямецкія войскі каля Віцебску і каля Бабруйску ды хутка ішлі на захад па ўсёй лініі фронту, набліжаючыся да Менска.

Ужо 27 чэрвеня нямецкія ўлады атрымалі загад аб эвакуацыі Менска. Пад вечар 27 чэрвеня начальнік нямецкага штабу, палкоўнік Родэ, запрасіў да сябе ў штаб начальніка БКА Кушэля і сказаў, што па аўтастрадзе з Барысава на Менск ідуць масы дэзэртыраў нямецкай арміі. Палявая жандармэрыя ня можа даць рады з імі. Патрэбны батальён БКА, які пад камандай начальніка палявой жандармэрыі абойме службу на гэтай аўтастрадзе і дапаможа затрымаць масы дэзэртыраў. Начальнік БКА меў два батальёны блізка ад аўтастрады: у Рудзенску і ў Менску. Аднак гэтыя батальёны не былі абмундзіраваныя і таму іх нельга было ўжыць у дадзенай сытуацыі.

28 чэрвеня Гэнэральны камісарыят паведаміў прэзыдэнта БЦР аб эвакуацыі Менска, прызначаючы для БЦР горад Кэнігсбэрг. Начальнік БКА Кушэль зьвярнуўся да начальніка нямецкага штабу па справе эвакуацыі БКА, аднак той сказаў, што гэнэрал Готтбэрг ужо даў загад, каб БКА адступала на захад разам з нямецкай паліцыяй і пад камандай акруговых камандантаў паліцыі; як далёка яны будуць адступаць, зараз нельга прадбачыць.

Прэзыдэнт БЦР вырашыў, што Галоўнае кіраўніцтва БКА мае ехаць з БЦР у Кэнігсбэрг, куды яны і прыбылі 5 ліпеня.

Афіцэрская школа БКА, у ліку каля 280 кадэтаў, 29 чэрвеня была накіраваная з Менску пешым маршам на Вільню. Капітан Шнайдэр і капітан Мікула кіравалі школай у паходзе. З Вільні кадэтаў цягніком накіравалі ў Кэнігсбэрг, а пазьней — у брыгаду Зіглінга, якая рэарганізавалася каля Ломжы ў Польшчы.

Эвакуацыя з акругаў, паветаў і валасьцей беларускай адміністрацыі, БКА, БНС, духавенства, інтэлігенцыі і насельніцтва, якія хацелі ўнікнуць савецкіх рэпрэсыяў і паднявольнага жыцьця, адбывалася разам з эвакуацыяй нямецкай адміністрацыі. Камандзіры слаба падрыхтаваных батальёнаў БКА звальнялі да хаты ўсіх тых, хто не хацеў эвакуавацца. Камандны склад БКА пераважна выяжджаў на захад. Абмундзіраваныя і добра ўзброеныя батальёны БКА эвакуаваліся на захад. Некаторыя з адступаючых батальёнаў БКА трапілі ў савецкае акружэньне.

Некаторыя абозы бежанцаў на конях былі захопленыя савецкімі партызанамі. Расправа савецкіх расейцаў з беларускімі жаўнерамі і бежанцамі была самая жахлівая.Бежанцы, едучыя цягнікамі, пераважна трапілі ў Польшчу, а адтуль у Нямеччыну. Іх памяшчалі ў лягеры і прызначалі на працу ў фабрыках або у баўэраў (фермераў). Увесь япіскапат Беларускай Аўтакефальнай Праваслаўнай Царквы з Мітрапалітам Панцялейманам на чале эвакуаваўся на захад. Ён знаходзіўся ў абсягу апекі БЦР і атрымаў мейсца на жыхарства ў Францэнсбадзе ў Чэхіі. Япіскапы і сьвятары абслугоўвалі рэлігійныя патрэбы беларускіх работнікаў. Япіскап Віцебскі і Полацкі Афанасі быў прызначаны для абслугоўваньня рэлігійных патрэб збройных аддзелаў казакаў, якія былі пад камандай атамана Краснова.

Усе шэсьць сапёрных батальёнаў БКА, якія былі пад камандай нямецкай арміі, былі эвакуаваныя ў Бэрдуцк каля Пазнані. Там яны былі рэарганізаваныя ў два будаўнічыя батальёны. Надалей яны былі па-за абсягам БЦР, у складзе нямецкай арміі. Гэтыя батальёны існавалі да канца вайны, выконваючы фартыфікацыйныя работы.

На пачатку ліпеня 1944 году роты беларускай чыгуначнай паліцыі эвакуаваліся на захад, разам з нямецкай чыгуначнай паліцыяй. З Баранавіч эвакуаваўся аддзел у колькасьці 300 чалавек, пры якім быў лейтэнант Я. Сажыч. Гэты аддзел даехаў да францускай мяжы ў Саарляндзе. Там немцы абяззброілі беларусаў, падзялілі іх на некалькі групаў, якія прызначылі да паасобных чыгуначных станцыяў. Беларускія групы дапамагалі нямецкім пры ачышчаньні станцыяў і направах пасьля паветраных бамбардаваньняў заходнімі аліянтамі.

У ліпені 1944 году разьмешчаны кал я Ломжы аддзел Зіглінга пачаў хутка расьці. Ён улучаў да сябе паліцыйныя і вайсковыя фармацыі розных нацыянальнасьцяў (беларусаў, украінцаў, літоўцаў, казакаў, расейцаў і іншых), якія ішлі з усходу на захад. Вялікую бальшыню жаўнераў тут станавілі беларусы, сярод афіцэраў было больш расейцаў. У хуткім часе гэта была дывізія, маючая звыш 10 000 чалавекаў, зложаная з 4 брыгадаў. Афіцыйная назва дывізіі была «30-я дывізія СС» (30 SS Waff en Division). Беларуская Афіцэрская Школа з Менска, уключаная ў гэтую дывізію, атрымала нямецкія вайсковыя уніформы і поўнае вайсковае ўзбраеньне. Яна захоўвала там склад асобнай фармацыі. Дывізія была падпарадкаваная нямецкаму вайсковаму камандаваньню і БЦР не дапушчалася да кантактаў з ёй. Беларускія афіцэры, як Мікула і іншыя, імкнуліся да ўтрыманьня асобнага беларускага характару для беларускіх фармацыяў гэтай дывізіі і шукалі кантакту з БЦР. Аднак нямецкае камандаваньне не дапушчала да гэтага.

Менскі 13-ты батальён, які да гэтага часу вырас да сямі ротаў, быў у партызанскіх акцыях у розных частках краю. Пад час эвакуацыі гэты батальён сабраўся каля Аўгустова. Адна рота, пад камандай Бандыка, пакінула батальён і пайшла ў Аўгустоўскія лясы. Пасьля гэтага нямецкае камандаваньне адсунула ад батальёну ўсіх беларускіх камандзіраў, заступіўшы іх немцамі, а батальён перавезьлі і ўключылі ў дывізію Зіглінга. Беларускія афіцэры пераважна паехалі ў Бэрлін і былі ўключаныя ў кадравы батальён БКА пад кіраўніцтвам БЦР.

Па кароткім перашкаленьні дывізію Зіглінга скіравалі на Прусію, а наступна ў Францыю на фронт. У канцы 1944 году дывізія займала частку фронту каля Страсбургу. Пад час агульнага адступленьня нямецкага фронту адзін беларускі батальён, каля 300 чалавек, перайшоў на бок французаў і амэрыканцаў. Гэта выклікала вострую рэакцыю Зіглінга. Дывізію перавялі ў тыл, у Эльзас. Няпэўную дывізію немцы раззброілі. Групу няпэўных беларускіх афіцэраў, уключаючы Мікулу, немцы аддзялілі і вывязьлі з дывізіі ды пазьней зьнішчылі ў Дахаў. Частку няпэўных вайскоўцаў выслалі ў лягеры работнікаў. Рэшту жаўнераў ахапілі нямецкімі камандзірамі і памясьцілі ў вайсковым лягеры ў Гіршаў. Беларускіх камандзіраў выдзялілі з фармацыяў, трымалі асобна і школілі з новай зброяй.

Перайшоўшыя ў палон да французаў, беларускія жаўнеры спачатку былі памешчаныя ў гатэлях і мелі добрае ўтрыманьне. Хутка іх перадалі амэрыканцам, якія зьмясьцілі іх у лягеры вайсковапалонных. Як польскія грамадзяне гэтыя вайскоўцы згалашаліся добраахвотнікамі ў польскую армію Андэрса. Іх абсьледвала польская разьведка ў Марсэлі і прынятых перавозілі ў Італію, на папаўненьне польскіх фармацыяў другога корпусу пад камандай гэн. Андэрса. Там іх уключалі ў аддзелы адпаведнай зброі і яны ваявалі далей, але за польскія нацыянальныя інтарэсы.

Трэба зацеміць, што гэтае абсьледваньне праводзілася вельмі сурова. Пад час праверкі дакумэнтаў надлейтэнант БКА Рыгор Зыбайла прыпадкова выпусціў на падлогу фатаграфію, на якой ён быў зьняты ў форме лейтэнанта БКА. Разьведчыкі зажадалі пабачыць гэтую фатаграфію, а наступна і ўвесь бумажнік. Агледзеўшы ўсе паперы, яны вывялі Зыбавдіу праз заднія дзьверы. Ніхто не бачыў яго жывым пасьля таго. Прыпушчальна, ён быў застрэлены польскай разведкай.

Летам 1946 году ўся польская армія Андэрса была перавезеная з Італіі ў Англію, дзе ў 1947 годзе яна была дэмабілізаваная. Беларускія вайскоўцы ўладзіліся там на працу. стварылі беларускія арганізацыі і праваслаўныя прыходы. Пазьней частка з іх выехала ў іншыя краіны, пераважна ў ЗША і Канаду, дзе яны ўліліся ў беларускія арганізацыі.

Беларуская Цэнтральная Рада неўзабаве атрымала ад нямецкіх уладаў памяшчэньні ў Вайсэнзээ, у прадмесьці Бэрліну, куды яна пераехала з Кэнігсбэргу, і прыступіла да працы як беларускае прадстаўніцтва ў Нямеччыне. Яна апрацавала статут і праграму для новай арганізацыі — «Саюз Вызваленьня Беларусі». Адначасна БЦР занялася ўспраўненьнем беларускай прэсы: газэтаў «Раніца» і «Беларускі Работнік». У гэтым часе ў склад сяброў былі пакліканыя прадстаўнікі Саюзу Беларускай Моладзі М. Ганько і Н. Абрамава. 13 верасьня 1944 году было створана Кіраўніцтва вайсковых спраў БЦР з палкоўнікам К. Езавітавым на чале. Камандуючым БКА быў прызначаны капітан Кушэль.

Візыта прадстаўнікоў БЦР у нямецкай вайсковай установе 26 верасьня 1944 году паказала, што нямецкія вайсковыя ўлады згаджаюцца на арганізацыю беларускіх збройных сілаў. Пачаць меркавалася ад перашкаленьня афіцэраў і падафіцэраў. Плянавалася стварыць дзьве дывізіі — баявую і рэзэрвовую. Усе тэхнічныя пытаньні забавязваліся вырашыць нямецкія вайсковыя ўлады. 12 кастрычніка 1944 году загадам кіраўніка вайсковых спраў БЦР палкоўніка Езавітава ў Бэрліне быў створаны першы кадравы батальён БКА для перападрыхтоўкі афіцэраў і падафіцэраў, а таксама для падрыхтоўкі кадраў новых падафіцэраў. Камандзірам афіцэрскіх курсаў і часовым камандзірам батальёну быў прызначаны капітан П. Касацкі. Камандзірам падафіцэрскіх курсаў — капітан А. Сокал-Кутылоўскі. Усе афіцэры, падафіцэры і жаўнеры БКА і іншых беларускіх вайсковых аддзелаў, якія тады не былі на вайсковай службе, ад 5 кастрычніка 1944 году былі залічаныя ў рэзэрву беларускіх вайскоўцаў пры Галоўным кіраўніцтве вайсковых спраў БЦР. Для вайсковых патрэб БЦР атрымала вялікі будынак на Ліхтэнштрассэ ў Бэрліне. За некалькі дзён кадры батальёну ў колькасьці 344, а трохі пазьней — 492 асобаў былі зацьверджаныя прэзыдэнтам БЦР.

Беларускае войска тварылася на добраахвотнай аснове. Для прыйманьня добраахвотнікаў 16 лістапада была створаная прыймовая камісія Галоўнага кіраўніцтва вайсковых спраў БЦР. Камісія неадкладна распачала працу і накіроўвала прынятых афіцэраў і жаўнераў у распараджэньне камандаваньня БКА.

У сьнежні 1944 году Камітэт вызваленьня пад кіраўніцтвам расейскага гэнэрала А. Уласава разгарнуў у Нямеччыне акцыю за падпарадкаваньне сабе дзеючых арганізацыяў усіх падсавецкіх нерасейскіх народаў. БЦР на сваім паседжаньні 12 сьнежня разважала гэтую справу і вялікай бальшынёй адкінула падпарадкаваньне расейцам, устрымліваючы сваё незалежнае нацыянальнае становішча і самастойную дзейнасьць.

18 сьнежня 1944 году пленум БЦР разважаў справу Статуту БЦР. Статут БЦР, выдадзены гэнэральным камісарам Готтбэргам на Беларусі, цяпер стаўся неактуальным дзеля пастаноў Другога Усебеларускага Кангрэсу. Запрапанаваны для разгляду праект новага Статуту пастаноўлена было раздаць радным для запазнаньня і для дыскусыяў на наступным паседжаньні пленуму БЦР. Пазьней прэзыдыум пленуму БЦР разважаў праекты Статуту БЦР, як і робленыя прапановы адносна іх зьменаў. Новы Статут БЦР, улічваючы пастановы Другога Усебеларускага Кангрэсу і факт прабываньня БЦР на чужыне, быў прыняты пленумам БЦР на сэсыях ад 14 да 17 студзеня 1945 году, ён меў характар дзяржаўнай канстытуцыі.

Паводле гэтага Статуту БЦР зьяўлялася адзіным праўным прадстаўніком сувэрэнных правоў беларускага народу, пакліканым Другім Усебеларускім Кангрэсам у Менску 27 чэрвеня 1944 году, які вызначыў палітычныя заданьні БЦР. Галоўным палітычным заданьнем БЦР ёсьць арганізацыя ўсіх сілаў беларускага народу для змаганьня за вызваленьне Беларусі і здабыцьцё ейнай незалежнасьці. Апроч таго, БЦР ажыцьцяўляе праўную, сацыяльную і культурную апеку над усімі беларусамі, якія апынуліся па-за межамі Беларусь Паўнамоцтвы БЦР маюць трываць да часу скліканьня Трэцяга Усебеларускага Кангрэсу на вызваленай Беларусі.

На чале БЦР стаіць прэзыдэнт, кампэтэнцыі якога акрэсьленыя ў якасьці галавы дзяржавы. Сяброўства БЦР з часу кангрэсу было павялічана; да іх былі дададзеныя прадстаўнікі беларускіх арганізацыяў і ўстаноў, ды пакліканыя індывідуальна беларускія дзеячы. Лік сяброў БЦР не павінен перавышаць 25 асобаў, каб захаваць ідэйны характар, рэпрэзэнтаваны сябрамі БЦР з часоў кангрэсу. Вырашаючым органам БЦР зьяўляецца пленум, якім кіруе выбіраны на адзін год прэзыдыюм у складзе старшыні, заступніка старшыні і сакратара. Кампэтэнцыі пленуму БЦР акрэсьленыя ў характары кампэтэнцыяў сэсыяў парляманту.

Выканаўчым органам БЦР устаноўленая калегія БЦР. Шэфа калегіі прызначае прэзыдэнт БЦР. Шэф калегіі прадстаўляе кіраўнікоў аддзелаў калегіі для апрабаты пленуму Рады, а пасьля гэтага — на зацьверджаньне прэзыдэнта БЦР. Калегія выконвае ўсю працу БЦР у галінах і кірунках, вызначаных пленумам Рады і прэзыдэнтам БЦР.

25 студзеня 1945 году па атрыманьні згоды ад нямецкага ўраду БЦР распачяла арганізацыю першай штурмовай брыгады «Беларусь», часамі званай 20-я дывізія «Беларусь». Гэтая брыгада плянавалася як аснова для наступных штурмовых дывізіяў Беларускага вызвольнага войска. Брыгада тварылася на аснове добраахвотнасьці. У яе склад былі ўключаныя і рэшткі дывізіі Зіглінга. Брыгада «Беларусь» складалася з трох батальёнаў пяхоты пад камандай Касацкага, Чайкоўскага і Сокал-Кутылоўскага лікам звыш 2000 чалавек. Да гэтага даходзіў эскадрон кавалерыі ў складзе 150 чалавек. На пачатку камандзірам брыгады быў Зіглінг, але хутка яго мейсца заняў стары маёр Гэррэнфэльд. Калі ў брыгаду прыбыў камандуючы БКА Кушэль, то ён атрымаў поўную свабоду кіраўніцтва. Брыгаду наведаў прэзыдэнт Астроўскі і прыняў ўрачысты парад.

3 лютага 1945 году ў Ялце распачалася канфэрэнцыя Рузвэльта, Сталіна і Чэрчыля, дзе былі распадзеленыя сфэры вайсковай акупацыі Нямеччыны, як і ўплываў у сярэдняй Эўропе, і разважаліся справы вайны на Далёкім Усходзе.

Вайна з Нямеччынай набліжалася да канца. Савецкі фронт хутка ішоў на захад і 16 красавіка расейскія арміі распачалі штурм Бэрліна. Фронт заходніх аліянтаў хутка пасоўваўся на ўсход і 19 красавіка амэрыканскія арміі здабылі Лейпцыг.

У красавіку брыгада «Беларусь», расейскія фармацыі РОА і вайсковыя часткі іншых падсавецкіх народаў былі скіраваныя ў Чэхію, да лініі фронту амэрыканскіх войскаў. Камандзір брыгады «Беларусь», палкоўнік Кушэль, увайшоў у кантакт з камандзірам часткі РОА гэнэралам Мальцавым. Была навязаная сакрэтная лучнасьць з амэрыканскім камандаваньнем і дамоўлена аб пераходзе брыгады «Беларусь» і РОА на бок амэрыканцаў. 1 траўня гэтыя вайсковыя фармацыі перайшлі на бок амэрыканцаў. Амэрыканцы раззброілі іх, перавезьлі і памясьцілі ў лягер каля Каму ў Баварыі.

7 траўня 1945 году гэнэрал Едль падпісаў бязумоўную здачу нямецкіх арміяў амэрыканскаму гэнэралу Эйзэнгаўэру ў Рэймсе, а 8 траўня гэнэрал Кэйтэль падпісаў здачу савецкаму гэнэралу Жукаву каля Бэрліна. Вайсковыя дзеяньні спыніліся.

Беларуская Цэнтральная Рада выехала з Бэрліна перад яго акружэньнем на захад Нямеччыны. Частка сяброў БЦР і сьвіта прэзыдэнта пасяліліся ў местачку Гокстэр у Вэстфаліі. Іншыя сябры БЦР разьехаліся па іншых гарадох Нямеччыны. Беларуская Цэнтральная Рада ўстрымала сваю дзейнасьць.

З канцом вайны мноства беларускіх эмігрантаў уцякалі з абшараў, займаных савецкімі арміямі, на захад Нямеччыны ў зоны, займаныя амэрыканцамі, ангельцамі і французамі. Згодна з дамоўленасьцямі вялікай тройкі Рузвэльта, Сталіна і Чэрчыля, усе савецкія грамадзяне павінны былі быць прымусова зьвярнутыя ў СССР. Гэта датычыла ўсіх вайсковых, цывільных работнікаў і палітычных эмігрантаў. Ува ўсіх акупацыйных зонах Нямеччыны былі арганізаваныя лягеры для перамешчаных вайной людзей, якія былі ўтрымліваныя міжнароднай арганізацыяй УНРРА, якая мела рэпатрыяваць усіх перамешчаных людзей да краінаў іх паходжаньня. Вынятак быў зроблены для жыдоў, палякоў, балтыцкіх народаў, чэхаў, мадзяраў і іншых народаў сярэдняй Эўропы. Савецкія рэпатрыяцыйныя місыі езьдзілі па ўсіх зонах Нямеччыны і прымусова забіралі ў свае лягеры як грамадзян СССР, так і не грамадзян СССР, паходзячых з сярэдняй Эўропы, якія прыпадкова траплялі ім пад рукі, у чым ім дапамагалі заходнія аліянты. Беларусы з Заходняй і з Усходняй Беларусі рэгістраваліся ў лягерох УНРРА, як і ў нямецкіх уладах, грамадзянамі Польшчы, Балтыцкіх краінаў і Чэхаславаччыны, для якіх не стасавалася прымусовая рэпатрыяцыя.

Савецкія місыі пашыралі весткі, што цяпер у СССР адбываліся вялікія перамены, усім дараваныя іх правіны і ўсе могуць бясьпечна варочацца на бацькаўшчыну. Значная колькасьць людзей паверыла гэтым весткам і добраахвотна паехала ў савецкія лягеры. Але большую частку бежанцаў пры дапамозе заходніх аліянтаў і місыі УНРРА прымусова перавозілі ў савецкія лягеры. Там Сьмерш праводзіў сьледства і вырашаў іх лёс: частка была расстраляная, а рэшта вывезеная ў канцэнтрацыйныя лягеры СССР на катаржныя работы.

Вайсковапалонных з былой брыгады «Беларусь» больш тыдня трымалі амэрыканцы. Вайсковапалонныя пачалі ўцякаць з лягеру і стараліся трапіць у цывільны беларускі лягер УНРРА ў Рэгэнсбургу.

Частку вайсковапалонных беларусаў з лягеру каля Каму, выснажаных голадам і холадам, страціўшых надзею на вызваленьне, амэрыканцы прымусова вывезьлі ў іншы лягер каля Нюрнбэргу, а пазьней — у савецкі рэпатрыяцыйны лягер у Шэрбургу ў Францыі, Сярод іх быў палкоўнік Сокал-Кутылоўскі і іншыя афіцэры БКА, як і камандзіры і жаўнеры РОА. Іх павезьлі савецкім параплавам у СССР і лёс іх застаўся няведамы.

Лёс сяброў БЦР быў розны. Сябра БЦР гэнэрал Езавітаў пасьля хірургічнай апэрацыі ў 1945 годзе пад чужым прозьвішчам дастаўся на Беларусь, дзе працаваў настаўнікам. На настаўніцкай канфэрэнцыі ён быў распазнаны і пазьней павешаны ў Віцебску, дзе нарадзіўся.

Сябра БЦР М. Шкялёнак па дамоўленасьці з Дэмідовічам-Дэмідэцкім, працаўніком БЦР, у 1945 годзе пад чужым прозьвішчам паехаў у Польшчу, але быў выдадзены паліцыі і расстраляны ў Варшаве. Дэмідовічам-Дэмідэцкім апекаваўся прэзыдэнт Польшчы Берут, якога той разам з В. Іваноўскім перахоўваў у Менску пад час нямецкай акупацыі. Пасьля сьмерці Берута на Крыме Дэмідовіч-Дэмідэцкі быў арыштаваны савецкімі ўладамі і пазьней расстраляны ў Маскве.

Сябра БЦР Калядка добраахвотна паехаў у СССР у 1945 годзе і па ім загінуў усялякі сьлед.

Прэзыдэнт БЦР, як і іншыя сябры, якія засталіся ў Заходняй Эўропе пад уладай заходніх аліянтаў, ператрывалі часы паляваньня савецкай агэнтуры і праводзілі беларускую нацыянальную працу.

На працягу другой сусьветнай вайны беларускаму народу, беларускай культуры і гаспадарцы былі зробленыя вялічэзныя шкоды. На абшары БССР было зьнішчана 627 вёсак разам з насельніцтвам; 4258 вёсак разам з часткай іх насельніцтва; 209 гарадоў і раённых местачак было спалена і разбурана ў вялікай іх частцы, як Менск, Віцебск, Орша, Ліда, Гомель, Магілеў, Рагачоў, Жлобін, Быхаў, Полацк, Слуцк. Многія раёны былі амаль цалкам выпаленыя, як Суражскі, Мехаўскі, Дубровенскі, Лельчыцкі, Расонскі, Асвейскі, Бягомельскі, Плешчаніцкі і іншыя.

Адступаючыя ў 1941 годзе савецкія войскі забіралі з Беларусі ўсё: абсталяваньне прадпрыемстваў, запасы сыравіны, харчоў, жывёлу і працаздольных людзей, і палілі ўсё, чаго не маглі забраць з сабой, пакідаючы немцам спаленую зямлю.

У першым часе акупацыі на Беларусі было спакойна. Немцы не палілі вёсак і не мардавалі беларускага насельніцтва, а забіралі патрэбныя ім падаткі ў натуры і сыравіну. Жыдоўскае насельніцтва было адразу трактаванае ў нялюдзкі спосаб.

Арганізаваная ўрадам СССР дывэрсыйная і партызанская акцыя на Беларусі вынішчала беларускае нацыянальна сьведамае насельніцтва і правакавала немцаў да змаганьня з партызанамі і мардаваньня мяйсцовага насельніцтва. Такім чынам, адказнасьць за вялікія вынішчэньні беларускага насельніцтва і яго гаспадаркі ляжыць на маскоўскім урадзе, які трактаваў Беларусь як варожы край. Маскоўскі ўрад вынішчаў беларусаў сваімі рукамі і рукамі немцаў. Агулам у пару нямецкай акупацыі ў БССР было зьнішчана амаль паўтара мільёна мірнага насельніцтва. Да гэтага трэба дадаць каля 250 000 беларускіх жыдоў, якіх немцы вымардавалі згодна сваёй расавай тэорыі.

Па акупацыі Беларусі ў 1944 годзе вынішчаньне беларускага насельніцтва працягвалася далей. Савецкія ўлады адразу змабілізавалі ўсё мужчынскае насельніцтва ў вайсковазабавязаным веку. З іх арганізавалася «апалчэньне», дрэнна ўзброенае І не абвучанае да вайны, якое адразу высылалася на першую лінію фронту. Гэта была адна з укрытых формаў вынішчаньня няпэўнага беларускага насельніцтва пад час вайны.

Наступна на Беларусь быў прысланы Сьмерш (тэрарыстычная арганізацыя пад назовам «Сьмерць Шпіёнам»), які прасеяў усё ацалелае насельніцтва Беларусі. Сьмерш арыштоўваў і вынішчаў рэшткі ўяўных ворагаў савецкай улады Замест нямецкіх шыбеніц па ўсім краю зьявіліся савецкія. Сярод шматлікіх ахвяраў на шыбеніцах згінулі летам 1944 году артыстыя Смаленскага і Менскага тэатраў, працаўнікі адміністрацыі, Самапомачы, настаўнікі, сьвятары і сяляне. У Вялейцы ў канцы 1944 году згінулі на шыбеніцы ў адзін дзень інж. К. Касяк, Л. Сапешка і іншыя працаўнікі адміністрацыі, агулам 23 асобы.

Савецкія вайсковапалонныя з Нямеччыны былі спраўджаныя праз Сьмерш і частка з іх расстраляная, а рэшта высланая ў канцлягеры. Такі лёс спаткаў і шмат каго з беларусаў, вывезеных на працу ў Нямеччыну.

Выдатнейшых беларусаў, схопленых савецкімі ўладамі у Нямеччыне, не стралялі на мейсцы, а вязьлі ў горад іх дзейнасьці і там публічна вешалі ў прысутнасьці сабранага насельніцтва. Так загінуў у Наваградку Павал Якуцэвіч, былы намесьнік БЦР, у Менску так загінуў Іван Жарскі, дацэнт. Менскага Унівэрсытэту, былы працаўнік БНС; у Нясьвіжы — А. Ясюк, камандзір аддзелу БКА.

Сьмерш расшукваў беларусаў, пражываўшых за мяжой шмат гадоў, якія былі грамадзянамі замежных краінаў. Іх арыштоўвалі і вывозілі ў СССР, дзе іх спаткаў розны лёс. Інж. Душ-Душэўскі, былы ўраднік БНР, быў арыштаваны ў Коўні і зьнік. Інж. В. Русак, дзеяч Слуцкага паўстаньня 1920 году, быў арыштаваны ў Празе Чэскай і прапаў. Забэйда-Суміцкі, сьпявак Міланскай опэры, арыштаваны ў Празе Чэскай і высланы ў канцлягеры Сібіру. Д-р А. Гэніюш, былы працаўнік БНС, і яго жонка Л. Гэніюш, паэтэса, арыштаваныя ў Празе Чэскай і высланыя ў канцлягеры Сібіру. Байкоў, выдатны вучоны, і Бакач, навуковы працаўнік, былі арыштаваныя ў Нямеччыне і высланыя ў канцлягеры Сібіру.

Л. Цанава, кіраўнік НКВД у БССР, пісаў у 1951 годзе, што бальшыня беларускіх нацыяналістых, будучы вылаўленымі і выкрытымі, ужо знайшлі магілу, уцалеўшыя таксама ня ўнікнуць заслужанай кары⁴.

Актыўныя чырвонаармейцы, якія даўжэйшы час былі стацыянаваныя ў краінах Заходняй Эўропы, па дэмабілізацыі высылаліся не да хаты, а у канцлягеры як заражаныя капіталістычнымі парадкамі.

Некаторае ўяўленьне аб вынішчэньні насельніцтва БССР за гэтыя часы паказваюць наступныя дадзеныя. У верасьні 1939 году насельніцтва БССР станавіла прыблізна 10,5 мільёна. Дваццаць гадоў пазьней, паводля перапісу насельніцтва, у БССР было толькі 8 054 600 чалавек. Апошнюю лічбу яшчэ трэба зьменшыць на вялікую колькасьць расейцаў, прысланых у БССР зараз па другой сусьветнай вайне. Можна прыпушчаць, што падобная прапорцыя вынішчэньня насельніцтва была і на беларускіх абшарах Смаленшчыны, Браншчыны і Вялікіх Лукаў, далучаных да Расейскай СФСР.