Х Тварэньне новага палітычнага беларускага цэнтру ў Наваградку, Міндаўг.— Змаганьне з Жмудзяй.— Сьмерць Міндаўга.— Таўцьвіл і Страйнат.— Вайшэлак.— Трайдзень.— Віцень.— Новы назоў беларускага задзіночанага гаспадарства.— Характарыстыка гэтага гаспадарства.

Х

Тварэньне новага палітычнага беларускага цэнтру ў Наваградку, Міндаўг.— Змаганьне з Жмудзяй.— Сьмерць Міндаўга.— Таўцьвіл і Страйнат.— Вайшэлак.— Трайдзень.— Віцень.— Новы назоў беларускага задзіночанага гаспадарства.— Характарыстыка гэтага гаспадарства.

Аслабленьне Полацку, Смаленску і Турава выклікала нармальную патрэбу тварыць новы беларускі палітычны цэнтр, які б задзіночваў усе беларускія землі, тым больш што надыходзілі хмары з усходу ў постаці татарскіх наездаў.

Ініцыятыву ў гэтым кірунку праявіў князь Рынгаўд, або, як яго яшчэ звалі, Рынгольд (1204—1239), што княжыў у Кернаве, а па паходжаньню, паводле некаторых вестак Васкрэсенскага летапісу, быў быццам з роду полацкіх князёў, што перасяліліся на Жмудзь. Ён стварыў сабе цэнтр у Наваградку, які быў часткай Полацкага княства і паступова падпарадкоўваў сабе штораз большыя прасторы. Далёка больш энэргічна праводзіў гэтую працу вельмі здольны ягоны сын Міндаўг (1239—1263). Міндаўг хоць меў многа розных перашкодаў, аднак далучыў да Наваградзкага княства Ваўкавыск, Зьдзітава, Слонім, княствы: Гарадзенскае, Гарадзецкае і Віленскае. У 1253 годзе за згодай папы рымскага Інакента IV Міндаўг каранаваўся за караля. Крыху пазьней ён далучыў да Наваградзкага цэнтру Падляшша (Берасьцейскую і Мельніцкую землі), а таксама дамогся прызнаньня свайго асяродку ад Полаччыны, дзе якраз вымярла старая дынастыя Усяславічаў і дзе ён пасадзіў сваіх сваякоў на княжых пасадах. Пасьля Полаччыны Міндаўгу ўдалося падпарадкаваць Наваградзкаму цэнтру некаторыя мясцовасьці Віцебскага і Смаленскага княстваў.

Каб мець уплыў на Тураў, Пінск і Валынь і каб зьбліжыць іх да сябе, Міндаўг выдаў сваю дачку замуж за князя гэных земляў Шварно. Далей Міндаўг пачаў пашыраць сваю ўладу на Аўкштоту і Жмудзь (Жамойць) — сучасную Літву, ці лепш Летуву, што займала абшар між Вяльляёй і Нёманам. Аднак Жмудзь ня была задаволеная новай уладай, якая ў гаспадарсьцьвенным жыцьці ўносіла свае парадкі, свае правы, звычаі і мову. Дзеля таго на Жмудзі паўстаў бунт супроць Міндаўга і новага беларускага гаспадарства. Наколькі бунт быў моцны, сьведчыць факт, што ў часе супакойваньня яго ў 1263 годзе загінуў сам князь Міндаўг.

Пасьля сьмерці Міндаўга змаганьне яшчэ больш разгарнулася. У вабароне Беларускага гаспадарства выступіў полацкі князь Таўцьвіл, а на чале Жмудзінаў стаяў князь Страйнат. Ён забіў Таўцьвіла і пашыраў сваю ўладу. Але пазыцыю Таўцьвіла хутка заняў старшы сын Міндаўга-Вайійэлак, які на чале наваградзка-ваўкавыскіх вайсковых аддзелаў здушыў паўстаньне ў Жмудзі ды канчальна заснаваў трывалы фундамэнт для разьвіцьця беларускае гаспадарсьцьвеннасьці, бо за ягоных часоў навязаны былі ўжо моцныя сувязі Наваградзкага княства з княствамі Полацкім, Менскім і Тураўска-Пінскім. Непадпарадкаваныя цалкам Наваградку былі Смаленшчына, Ноўгарад-Северскі і Чарнігаўшчына. Такім чынам, Вайшэлак у гісторыі Беларусі адыйграў вельмі важную ролю, хоць княжыў нядоўга, бо ўсяго ад 1264 да 1265 г. Вайшэлак, будучы з натуры чалавекам рэлігійным, супакоіўшы Аўкштоту і Жмудзь, добраахвотна зрокся вялікакняскай годнасьці на карысьць свайго швагра Шварно і пайшоў у манастыр, які сам заснаваў над Нёманам, недалёка ад сёньняшняй вёскі Ляўрышава ў Наваградчыне. Шварно таксама доўга ня княжыў, бо хутка памёр (у 1268 годзе). Тады ізноў вярнуўся Вайшэлак. Пасьля-ж ягойае сьмерці ў 1269 г. узнавіліся сваркі малых князькоў і трывалі да 1271 г., пакуль уладу ўзяў князь Трайдзень. Ён таксама бараніў княства ад чужацкіх наступаў і загінуў у баі ў 1282 годзе. Наступнікам Трайдзеня быў Лютавэр, а ад 1295 году да 1316 году беларускім гаспадарствам кіраваў Віцень.

Новаствораны беларускі палітычны цэнтр беларускага гаспадарства І нанова створаная гаспадарсьцьвенная арганізацыя беларуская здабылі сабе новы назоў Вялікага Княства Літоўскага. Чаму Літоўскага, і адкуль гэты назоў паўстаў — дакладна ня сьцьверджана. Есьць, аднак, розныя здагадкі. Так, прыкладам, паводля чэскага вучонага Шафарыка, слова «Літва» паўстала ад назову заходня-славянскага племя люцічаў, частка якога быццам бы асела на Беларусі. Іншыя кажуць, што слова «Літва» паходзіць ад жмудзкага слова «Летува» — гэтак-жа жмудзіны называлі сымбаль свабоды, або ад слова «летуваніс» — так зваўся паганскі жмудзкі бог дажджу. Калі-б уважаць за правільную другую здагадку, дык назоў «Вялікае Княства Літоўскае» значыў бы «Княства Вялікае Свабоды».

I яно запраўды такім было. Праўда, беларусы сілай супакоілі бунт на Жмудзі і Аўкштоце, аднак жыхарства тамашняе мела шырокую свабоду. Доказам ёсьць хоць-бы і тое, што хоць уладу мелі ў сваіх руках беларусы, якія ` ад 988 году былі ўжо хрысьціянамі, а таксама не зважаючы на тое, што хрысьціянамі ва ўсходнім праваслаўным абрадзе былі вялікія князі, жмудзінаў і аўкштотцаў ніхто ня прымушаў сілай пакідаць паганства і прыймаць хрысьціянства.