КРЫЖ ЛЬВА САПЕГІ

КРЫЖ ЛЬВА САПЕГІ

Беларуская гісторыя, як чароўная і скупая фея, беражна ахоўвае і ашчадна выдаткоўвае свае таямніцы. Не кожнаму адчыняе яна чарадзейны куфэрак. А ў ім багаццяў – лічыць не злічыць. Ёсць такія напаўзабытыя старонкі і ў жыцці знакамітага дзяржаўнага дзеяча Льва Сапегі. Ураджэнец вёскі Астроўна Віцебскага павета быў у Вялікім княстве Літоўскім вялікім канцлерам – другім чалавекам пасля вялікага князя ў тагачаснай дзяржаве.

А яшчэ ён выконваў абавязкі вялікага гетмана, узначальваў соймавую камісію па падрыхтоўцы Статута Вялікага княства Літоўскага 1588 года. Адрэдагаваў яго тэкст, фінансаваў выданне гэтага непераўзыдзенага ў сярэднявечнай Еўропе юрыдычнага дакумента. Быў і дыпламатам, і ваяром, і культурным дзеячам. І, вядома ж, Сапега быў адным з багацейшых тагачасных магнатаў. Аднак багацці траціў разумна, дзеля карысці свайго народа. Яшчэ і дагэтуль існуе школа, да заснавання якой далучыўся Леў Сапега. Гэта адна са старэйшых на беларускай зямлі Іказненская школа, што ў Браслаўскім раёне.

Дапамагаў Сапега многім цэрквам і манастырам. Напрыклад, Жыровіцкай царкве ён ахвяраваў багата аздобленае рукапіснае Евангелле. Але найбольшую цікавасць уяўляе факт уфундавання вялікага напрастольнага крыжа для Чарэйскага манастыра. Гэтая святыня ўвайшла ў гісторыю пад назвай “Крыж Льва Сапегі 1596 года”. Сапегаў падарунак не толькі меў асаблівае значэнне для гісторыі краю і ўмацавання ў ім праваслаўя, але ўяўляў бясспрэчную гісторыка-культурную каштоўнасць.

Чарэйскі манастыр быў заснаваны ў 1454 годзе Чарэйска-Лукомскім князем Міхаілам Пяструцкім, які з’яўляўся смаленскім епіскапам, а пасля кіеўскім мітрапалітам. Гэта праз 200 гадоў пацвердзіў у даравальнай грамаце і Леў Сапега, да якога пазней перайшло Лукомскае княства.

Чарэя была напачатку буйным маёнткам Лукомскага княства, якое ў другой палове ХVІІ стагоддзя ўвайшло ў Аршанскі павет, а пазней стала мястэчкам Сенненскага павета. Цяпер гэта вёска ў Чашніцкім раёне. Надзел князёў Лукомскіх не раз быў разбураны і знішчаны. Гэткі ж лёс выпаў і на долю Чарэйскага манастыра.

Пасля смерці заснавальніка манастыр на 250 гадоў перайшоў пад апеку роду Сапегаў. Калі яго ўласнікам стаў Леў Іванавіч, там былі толькі драўляныя пабудовы “для старцев и стариц». Сапега збудаваў каменны манастыр і храм. Узвёў іх на востраве, які знаходзіўся на возеры Галаўля. Фундатар аддаў яму сады і агароды на востраве, фальварак з ворнай зямлёй. Усё гэта Сапега зацвердзіў спецыяльнай Даравальнай граматай, у якой засведчыў сваё і нашчадкаў права патранату над манастырамі і паабяцаў захоўваць там толькі “грэцкую веру”, а ігуменаў выбіраць толькі “закону грэцкага”.

Аднак на самым пачатку 1600-х гадоў больш як на два стагоддзі Чарэйскі манастыр стаў уніяцкім. І толькі ў 1834 годзе святыня была вернута праваслаўным вернікам. Праз усё жыццё Леў Сапега рабіў для царквы і манастыра шчодрыя ахвяраванні. Вяртаючыся з ваенных паходаў, перадаваў сюды захопленыя трафеі -- абразы, царкоўны посуд, іншыя культавы рэчы.

Адным з такіх дарункаў быў цудатворны абраз святой Багародзіцы. Некалі ён знаходзіўся ў Вялікім Ноўгарадзе. Паданні сведчаць, што калі скіфы даймалі горад асадай, абраз Божай Маці дапамог вытрымаць напад і разбіць ворага. У 1611 годзе войскі польскага караля і вялікага князя літоўскага Жыгімонта ІІІ Вазы ўступілі ў Ноўгарад, абраз перадалі Сапегу. Вялікі канцлер захоўваў святыню разам з іншымі каштоўнасцямі ў галоўнай рэзідэнцыі свайго роду -- Ружанах.

Пасля смерці Льва Сапегі ягоны наследнік Казімір, маршалак і будучы вялікі канцлер, забыўся пра ікону. Ды аднойчы ў сне да яго з’явілася Багародзіца і папрасіла перанесці абраз у належнае яму месца. Ікону адшукалі і перадалі ў Жыровіцкі храм. Але Багародзіца з’явілася зноў і настойвала на сваім. Знакаміты абраз быў вернуты ў царкву святой Тройцы Чарэйскага манастыра.

З імем Сапегі звязана і Чарэйская плашчаніца 1566 года. Гэты выдатны помнік праваслаўнай даўніны вылучаўся сваімі мастацкімі вартасцямі. Асабліва вышытымі на ім надпісамі. Пазней плашчаніца захоўвалася ў Дзяржаўным мастацкім музеі Беларусі, а падчас апошняй вайны бясследна згінула.

Аднак не толькі ваенныя трафеі адрасаваў Сапега манастыру. У 1596 годзе вялікі канцлер заказаў для манастырскай царквы напрастольны крыж. Як зазначае знаны даследчык беларускай даўніны Е. Раманаў, які на свае вочы бачыў Сапегаву святыню, крыж зроблены “з нізкапробнага серабра і, верагодна, быў пазалочаны”. Меў у вышыню 61 сантыметр, з якіх трошкі больш за палову займала падстаўка. Чатырохканцовы, з трохпялёсткавымі канцамі, кожны з пялёсткаў заканчваўся невялікімі шарамі. Шырыня дрэва на крыжы складала 4 сантыметры, таўшчыня -- 2. Была пазначана і дата вырабу.

Першапачаткова крыж упрыгожвалі каштоўныя камяні. На пярэднім баку знаходзілася адлітае распяцце Хрыста. Справа ад Збавіцеля, у медальёне з пялёсткаў, быў выгравіраваны воблік Багародзіцы, а злева – Яна.

Верхнюю частку крыжа ўпрыгожваў выгравіраваны раслінны арнамент. На адваротным баку – адлюстраванне святой Тройцы з адпаведным надпісам. На чатырох канцах крыжа, у медальёнах, знаходзіліся сімвалы евангелістаў. На бакавінах – арнамент з ромбаў. Арнаменатам шчодра ўпрыгожаны і ўвесь крыж.

Унізе пашыранай часткі падстаўкі меўся абадок. На ім быў выразаны надпіс, які прыводзіць Е. Раманаў: “На честь и на хвалоу Гд-оу Бг-оу во Троцы единому я Лев Сапега канцлеръ Великого Князъства Литовского надаломъ сіи Крестъ на манастыръ Ст-ое Жывоначалное Тр-цы оу именью моемъ отчызном Черей рокоу Ч-S”.

Далейшы лёс крыжа згубіўся дзесьці на пакручастых гістарычных сцежках.