На казённай службе

На казённай службе

Людзі высокага стану, да якога належаў Я. Тышкевіч, звычайна працягвалі вучобу ва ўніверсітэтах. Праўда, прэстыжны для беларускай моладзі Віленскі ўніверсітэт быў зачынены, а таму многія юнакі кіраваліся ў Іншыя цэнтры навукі. Яўстах паехаў у Пецярбург. Але па невядомай нам прычыне ва ўніверсітэт не пайшоў і, кажучы словамі беларускага паэта Вінцэся Каратынскага, ён сам «уласнымі рукамі назапашваў вялікія скарбы гістарычнай навукі». Правінцыяла ўразіла высокая культура горада на Няве, не толькі яго архітэктура, але і тэатры, бібліятэкі, музеі, асабліва знакамітая кунсткамера.

Малады граф з Беларусі цэлыя дні праводзіў за чытаннем кніг у славутай імператарскай бібліятэцы. Ішло самастойнае «дабіранне» ведаў у гуманітарных навуках: гісторыі, археалогіі, філалогіі, фалькларыстыцы, этнаграфіі, літаратуры, філасофіі, мастацтвазнаўстве, археаграфіі. Ён чытаў працы К. О. Мюлера, М. М. Карамзіна, М. П. Пагодзіна, М.І.Надзеждзіна, М. В. Ламаносава. Жывой рэальнасцю былі для яго імёны, а магчыма, і галасы А.Міцкевіча, А. С. Пушкіна, М. В. Гогаля, П. А. Вяземскага, Я. Баршчэўскага.

9 снежня 1833 года Я. Тышкевіч пачынае службу ў даволі прэстыжнай установе Расейскай імперыі — ордэнскім капітуле, які падпарадкоўваўся толькі цару і сенату. Штат тут быў невялікі, і кожны супрацоўнік займаўся сваёй канкрэтнай справай. Вядома ж, наш зямляк займаў пасаду не першаступеннай важнасці, але ўсё ж працаваў сярод саноўных асоб. Пры яго ўдзеле афармляліся дакументы на ахрыманне царскіх узнагарод (Белага Арла і св. Станіслава), а таксама імператарскіх (св. Андрэя Первазваннага, св. Кацярыны, св. Аляксандра Неўскага, св. Георгія Пабеданосца, св. Уладзіміра і св. Ганны). Не больш двух гадоў правёў Я. Тышкевіч у гэтым аўтарытэтным ведамстве Расеі, затым апынуўся «па-за яго штатам»^{3}.

Малады Тышкевіч з Пецярбурга едзе ў Вільню на месца новага прызначэння — у канцылярыю генерал-губернатарства. Скупыя архіўныя звесткі не раскрываюць сутнасці ягонага занятку на гэтай службе. Не паспеў ён як след тут абжыцца, як атрымлівае новае службовае прадпісанне і накіроўваецца ў Харкаў, дзе знаходзіцца ў свіце мясцовага генерал-губернатара. Выконвае пэўныя даручэнні і не раз выязджае ў Чарнігаў, Палтаву, Нежын, Канатоп, Любацін, Андрэеўцы. Даспадобы яму прыйшлася багатая бібліятэка Харкаўскага ўніверсітэта. Там Я. Тышкевіч правёў нямала шчаслівых гадзін за чытаннем даўніх фаліянтаў, прадаўжаў самаадукацыю, штудзіраваў літаратуру па старажытнай гісторыі. Паступова ён наладжваў сувязі з прафесурай, з мясцовымі навуковымі сіламі, асабліва ў галіне археалогіі.

Летам жа, як звычайна, Я. Тышкевіч адпраўляўся дамоў, каб весці раскопкі курганоў. А потым зноў вяртаўся ў Харкаў з новымі для сябе загадкамі археалагічных знаходак. Звяртаўся да гісторыкаў-старажытнікаў па кансультацыі, але належнага адказу не атрымліваў. Пісаў адэскім археолагам — іх тлумачэнні таксама не задавальнялі. Як і дагэтуль, яму заставалася задаваць пытанні сабе і самому на іх адказваць, арыентавацца на ўласны вопыт і на сваю інтуіцыю. Ён зноў садзіўся за кнігі. Я. Тышкевіч супастаўляе свае знаходкі з адпаведнымі матэрыяламі, выяўленымі пры раскопках у іншых месцах, і бачыць паміж імі істотную розніцу. Яго хатняя калекцыя знаходак паступова папаўняецца. Энтузіясту навукі хацелася глыбей заняцца гэтай праблемай, даць адказ на загадкі старонак гісторыі, прасачыць арэал аднатыпных помнікаў.

Бываючы дома, Я. Тышкевіч не прамінае магчымасці пайсці ў чарговую археалагічную разведку, а яшчэ пабываць на вясковых святах, пачуць песні, пабачыць танцы, паназіраць за паводзінамі сельскай моладзі. Не раз і сам ішоў у скокі, і атрымлівалася ў яго гэта вельмі хвацка, нават прыцягвала ўвагу мясцовых хлопцаў і дзяўчат. А на званых вечарах людзей свайго кола Яўстах, як і належыць графу, многіх зачароўваў элегантным выкананнем вальса, мазуркі — і мог тут жа пакарыць сваёй віртуознасцю, выконваючы народны танец, прадэманстраваць суладнасць рытмаў. Што ж, маладому веку маладыя захапленні. Вось толькі з жаніцьбай у яго так нічога і не выйшла. Выпала яму аднаму свой век векаваць.

Да 1840 года Я. Тышкевіч заставаўся ў штаце канцылярыі Харкаўскага генерал-губернатара. Іншых перамяшчэнняў па службе архіў не зафіксаваў. Ёсць толькі глухія звесткі, што ў адпаведнасці са сваімі штатнымі абавязкамі Яўстах не раз выязджаў у розныя гарады паўночна-ўсходняй Украіны. Дзеля адсутнасці архіўнай інфармацыі не ўсё мы ведаем пра гэты этап яго жыцця. Аднак жа вядома, што ён падае ў адстаўку і вяртаецца на Лагойшчыну. Не выключана, што маладога графа «падціскалі» і клопаты за свой маёнтак Антанопаль^{4}.

У далейшым Я. Тышкевіч рэдка калі ўскладаў на сябе чыноўніцкія абавязкі. Паездзіўшы па свеце, ён яшчэ больш захапіўся навуковымі даследаваннямі, а таксама прывядзеннем у парадак хатніх калекцый, якія датычылі старажытнай гісторыі краю. Штолета Я. Тышкевіч праводзіць археалагічныя экспедыцыі. Разам з бацькам і старэйшым братам ён рупіўся, каб як найрацыянальней падаць у пакоях лагойскага палаца матэрыялы раскопак, а таксама асобных знаходак, дарункаў сяброў. Іх стараннямі стваралася арыгінальная экспазіцыя і спакваля вымалёўваўся вобраз сапраўднага музея, які па вартасці потым ацэньвалі самыя розныя госці, у тым ліку А.Кіркор, П. Шпілеўскі, І.Крашэўскі. Найбольшым святам для сямейства Тышкевічаў стаў 1842 год — год адкрыцця іх хатняга музея.

Я. Тышкевіч-краязнавец у сваіх даследчыцкіх пошуках пакуль што не выходзіў за межы Цэнтральнай Беларусі. Толькі цяпер зрэдку час ад часу ён наязджаў у Пецярбург, Маскву, Кіеў, Варшаву, Кракаў. Навуковыя кантакты пашыраліся, кола знаёмых расло. Вакол яго групуюцца такія краязнаўцы, як І.Жаба, І.Слізень, В. Твардоўскі, К. Тышынскі, М. Чарняўскі і іншыя.

Усё ж казённая служба пра Яўстаха «не забывалася». Праз нейкі час ён прапанаваў сваю кандыдатуру на пасаду ганаровага наглядчыка навучальні Барысаўскага павета і атрымаў згоду з боку апекуна Беларускай вучэбнай акругі^{5}. Яму не хацелася лічыцца толькі на словах ганаровым куратарам, і далейшай практыкай ён даказаў сваю адданасць роднаму краю. Першым жэстам гуманнасці новага наглядчыка стала перадача ім у 1848 годзе пабудаванага на ўласныя сродкі памяшкання Барысаўскай павятовай навучальні^{6}. Ён жа клапаціўся пра побыт педагогаў і выхаванцаў. Гэтая акцыя Я. Тышкевіча, напэўна, была заўважана і па заслугах ацэнена сучаснікамі. Ён быў абраны маршалкам[1] шляхты Барысаўскага павета. Паводле грамадскай апініі, прызначаецца куратарам Менскай гімназіі, над якой малады граф апекаваўся з 1848 да 1854 года. І тут ён стараўся палепшыць матэрыяльны стан вучняў і настаўнікаў.

Пераезд Я. Тышкевіча ў Менск адкрываў перад ім новыя перспектывы актыўнай навуковай дзейнасці, магчымасць папрацаваць у мясцовых архівах, заняцца іканаграфіяй, мастацтвам, а найперш археалогіяй.