Успаміны (сцэнічны начырк)
Успаміны
(сцэнічны начырк)
(Дзея першая і другая адбываецца бы ў кіно-фільмеь аджа можна сказаць, гэты твор да чытаньня)
Дзея Першая
(Летні сонячны дзень, ні хмурынкі на небе. Крыху воддальку віднеяцца пушча, зіхнея лука ракі, і невялікае балотнае возера. Двое, мужчыны, ідуць па ўзьбярэжжу досыць шыракаватай рэчкі, што ўпадае да ракі. У іхных руках рыбалоўчыя снадзівыь ідуць памалу, часта прыпыняюцца: азіраюць рэчку. Іхная гутарка стала чутней.)
Першы: (прыпыніўшыся) Дык во-о што?
Другі: А нічога. Уторвую нічога! Гаворацца пра гэта бадай штодня, бо ведаюся з табой ад маленства… але я старэйшы за цябе, і я з досьведам жыцьця, таму не падкнічавай мяне супроць цябе.
Першы: Жыцьцё? Жыцьцё як слова, і ягоны сэнс я цемлю разам з іншымі людзьмі адным наўцёмам: яно вось, пакуль існую, я жадаю жыць, адчуваць і мець
тое-сёе…
Другі: А прынамсі: што?
Першы: Зусім маленькае… (ён пачанае крэсьліць вудовішчам квадраты на зямлі). Добрага суседа каля маёй сялібы, хоць мая сяліба яшчэ не збудаваная… каб кожны раз, пасьля працы, ведаць: я вяртаюся да роднага кутка, дзе пахне любімай стравай, дзе вадрыць маім целам, дзе бачу рэчы ці партрэты людзей, якія пачалі маё жыцьцё і памаглі мне ў нешчасьці вайной, бо гэтакае было і здаралася… Пра маленькае, што належыць мне, я магу казаць шмат. Я люблю дарыць яго!..
Другі: А я супраць гэтаму!
Першы: (крыху ступаючы ў кірунку рэчкі) Некаторыя людзі ад дастатку і дабрабыту губляюць чуцьцё меры ўласнасьці, але толькі напакуль… Вось чаму торкаешся сваімі думкамі, што напісаў у невялікай кніжцы-успаміных: яны мае, яны належуць мне? Яно маё бяз азірку!
Другі: (крыху крыўдна)…і не аддам іх нікому. Я кроўю абліваў іх!
Першы: Сваю ці зь іншых?
Другі: У збанок не зьліваў ні маю, ні іншых. Кроў ёсьць кроў! Ня твая справа далпасіць мне!
Першы: Я заўважыў, даўно заўважыў, што любіш аглядаць сябе бы пастаўленым відошна на пэдысталь… стаіш на ім, ці можа гнібеш у сваіх мроях-выдумках?
Другі: Судзьдзём хочаш быць?
Першы: Не, падсудным жадаю. Падсудным, што ня любіць адказваць судзьдзям, а асуджваць іхныя пытаньні й наўмеры асудзіць мяне выверчанай законамернасьцяй.
Другі: Лепш да ракі пабарзьдзім, а то месца зоймуць наша… сяньня-ж нядзеля. (ідуць)
Першы: Зноў чую маё, маё.
Другі: Не падцяквай! Я таксама маю права шчасьлівым чуцца, хоць і ў неспадобе свайму: хачу нюхаць свой пот. (моршчыць нос)
Першы: Але! Люблю маё…
Другі: Я разумею цябе, і не ўпісваюся тваім суседам быць…
Першы: …бо старэіш.
Другі: Памыляешся. У старосьці людзі становяцца больш цынічнымі. Нахабна абмацоўваюць утрачанае ў ранейшым жыцьці.
Першы: (пахопна-уцемна) Уваходзіш у газард, як калісьці вайной. Пашануй сябе! Даруй мне, я хацеў сказаць: пашануй іхных.
Другі: Я старэйшы за цябе. Мушу верыць у што паверыў. Таму магу назваць цябе самым брыдкім словам, каб абараніць сябе.
Першы: Абараніць сябе? Вайны больш няма. Жыві ціхатой сваёй душы.
Другі: (крыху адвярнуўшыся) Сваёй душы? Я ніколі не дзяліў яе. Я толькі баяўся і баюся болі майго цела.
Першы: А душа ад цела ня жыве далёка.
Другі: Утопія! Цела не адолея, душа твая надворжя поўна сонца, няма хмараў, а неба захмараная — чакай перамены…
Першы: (урывіста)…але дзень абжяўляецца, прыходзіць!
Другі: Ты пачынаеш навучаць мяне?
Першы: Навука мінула. Спадзяюся жыцьця. Я ня жыў яшчэ, як трэба чалавеку жыць.
Другі: Не разумней, калі ласка! Адчуваюся пакрыўджаным табой, таму дазволю ацаніць цябе, паказаць табе, хто ты… Ты як рэчка гэтая цячэ, імкне зьліцца із ракой…
Першы: (зноў урывіста) А вось ад сяньня я нарывісты чалавек, і гэтага-ж каня- чалавека, наравістага, не запрагнуць больш. Ён хоча цягнуць толькі сваё жыцьцё, і клапаціцца пра дарожоных яму.
Другі: Што тады ад твае мэты астанецца?
Першы: Няхай шкілет.
Другі: Навошта нішчыць сябе?
Першы: Каб іншыя гэтага не рабілі.
Другі: Што з табою сяньня?
Першы: Даўно героям быў. Хачу зноў адчуцца ім.
Другі: (бы насьмешна) Пасьля вайны памеркаваў?.. А ўсё-такі я зрабіў цябе героям… Памятаеш бункер каля мястэчка? Ніколі не забудзеш! Цьвярдзіў, бы цыркун ўзапечку: — Зьнішчыць! Зьнішчыць іх! Што не каштавала нас — зьнішчыць!…
Першы: Карацей гавары. Карацей! Апраметныя ў гутарках і дзеях хутчэйшыя.
Другі: А-а, тады карацей! Падчас вайны з маіх кален кроў цякла таму, што абвярэдзіў паўзучы далей ад куляў. Маё аблічча, здрапаная сухімі тарчакамі пушчы, ведала калі трэба ўцякяць ад сьмерці, наўпярэймай сьцігаванага ваўка…
Першы: Не! Не! Пра мяне кажная даканчвай…
Другі: О-о, праўда! Ты да таго бункера першым падпоўз, бачыў праз бінокаль. Калі зьбіраўся гранату кінуць у празорыц, тваю нагу падстрэлілі. І ты, мо ад страху, папярок празорца зваліўся, кулямёт варожы засланіў.
Першы: Я справіўся кінуць гранаты ў празорцы бункера.
Другі: Мне ўсёдна! Бяз геройства ты мог забітым зваліцца на кулямёт…
Першы: Мы сяньня рыбы не наловім і перамовы: хто быў, і ня быў мець, тое што мае, няскончым… А прызнацца: я жадаў ад цябе пачуць. Даўно пачуць!..
Другі: А што?.. Мне ўсёдна, славячы цябе, і сам прыславіўся.
Першы: Шкадую, не казаў раней пра гэта.
Другі: Будзе мір! Шаную тваю гордасьць людзкую, а ты шануй мяне?
Першы: Не жадаю!
Другі: Дзеля-вошта ўсё?
Першы: Пра ненавісьць да цябе ня думай. Адно хачу сказаць, нарэшці, пакінь наўмер: — Я інструктар твайму розаму… Надойчы ты адважыўся сказаць: Як блага гралі ўсе ў аркестры самадзейным пад тваім кіраўніцтвам.
Другі: Няўжо я гаварыў пра музыкаў?
Першы: (квяліва) Але першую нагароду прысудзілі за тое, што некалісьці героям вайны быў… Так?
Другі: (кідае рыбныя снадзівы на зямлю) Штосьці здарылася з табой… ну, больш сьвятарна: з тваёй душой!
Дзея Другая
(Шырокі затон ракі. Неба чыста-азяровае. Крыявід высутупае на небакрай аж за зялёнай сьцяжы пушчыь усьцяжная сенажаць ад ракі)
Другі: Паставім жыўцоў на шчупакоў, ды пад куст, у сьцень.
Першы: Я хачу на сонцы быць.
Другі: Зы мной не выпеш?
Першы: Не.
Другі: Тады з сабою падзялюся.
Першы: Із сабой дзяліўся ты…
Другі: Пакінь пра гэта думаць. Радзьвей думай, ад каго залежым. Не забывайся: мы залежныя ад улады.
Першы: Навошта прызнаешся?
Другі: Пра гэта думаў.
Першы: Няма прычыны?
Другі: Прычыны ад рэчаў і ад дзеі прыходзяць.
Першы: Не патрабуй салюту маім дзеім і прылукам. Зьявіліся ад таго: я жывы яшчэ.
Другі: Тады адкінь прычыны ад прычынаў.
Першы: Я досьвед маю. Я непакінуты сабе самім.
Другі: Адкінутым будзь у мамэнту асабістае свабоды.
Першы: О не! Я ніколі не палажу галаву маю паміж тваіх ног. (пазірае за вудую) Сваё дзеля свайго жыцьця! Не скажу, ад прыроды злы і барбар. Я люблю падпраўку прыроды. Люблю — і добры, пакуль жывеш.
Другі: Ты сваё у свае асяродкі цягнеш… Не разхінай жыцьця карэньні — яны самі знойдуць прыць для існаваньня… Вуду цягні — нешта падчапілася.
Першы: (не чапае вудуь ідзе пад куст дзе сядзіць Другі) У маёй дабротнасьці да людзей і жыцьця не сумнівайся.
Другі: Дай мне спакой. Прашу! Выпі са мной. Сяньня мой дзень, як ня глядзі: дзень народжаньня надараўся.
Першы: Потым?
Другі: А-а потым? (азірае Першага) Дзеля чаго гутарка пра дабротнасьць? Ты-ж мяне раніш і сябе самога.
Першы: (больш падступна) Мо ад таго такі прыгожы дзень, мо ад таго шукаем тых, што бяз часу пайшлі ў руку сьмерці.
Другі: О неспадзеўны дзень! (у посе да неба) Ён адчуваецца сьвятым, і ў веры сьвятой, мінулай вайны, сам дзеля сьвятасьці гэтай, нішчыў людзей і дабро іхнае. (пазірае на Першага). І вось цяпер ты гэрой-гарой! Задавольваўся дзеля свайго геройства помстай і сьмерцяй.
Першы: Усё сказана сяньня, ці можа больш скажыш? А калі так, дык на сваю карысьць, на сваё апраўданьне. (прысядае каля Другогаь глядзіць на вудовішча — прыгінаецца…) Вось скажы, чаму ты растрэліў тую бабульку?
Другі: (упэўнена) Вайсковым плянам перашкаджала. Разам з намі старэча адступаць ня магла.
Першы: Памятаеш, што яна казала? Усё ахвяравала вам: сыноў дваіх і усе спажыткі із сьвіранаь я хачу бачыць іх пасьля вайны жывымі, хачу зноў крануцца іх. А ты сказаў: — Айчына большая, чым ты і твае сыны!.. Расстрэліць. Карнікі ад яе пра нас даведаюцца… і ты сам растрэліў яе. У маршчакі старэчага лобу стрэліў.
Другі: Чаму-ж тады не заступіўся?
Першы: Шкадую… і можа не шкадую… бязумства творыць цароў.
Другі: (махнуўшы правіцай) Запозьненае шкадаваньне не памагае!.. Ты ў нянавісьці да немцаў, у спадзеве астацца жывым, кропляй розуму асіліваўся як захавацца. Але Айчыну мець — не памылка! (парывіста) Я ўспомню больш. Памятаеш тую шырока-плечую, даўгатварую жанчыну?
Першы: Памятую.
Другі: Дык вось, сэрца-балючы, што любіць адказваць каротка цяпер, і як некалісьці, перад мной із зброяй у руках: — Так ёсьць, камандзер, заданьня выканую!..
Паслухай, шаптаў мне: — тую жанчыну я пагарджаю. (крывіць аблічча) Адважалася дзеля сваёй шкуры застрэліць родная дзіціня, каб яно не плакала ў пушчы і не выдавала нас усіх… А мы-ж сіла былі, мы абараняліся ад ворага і нішчылі яго… Ах, сябёр! Я даўно заўважаў: то не пашаны, ні прывітаньня да мяне ня знойдзіш. Па-твойму, я віна ўсіх пакутаў зямных? (зьменліва) Прызнайся: ты пагарджаеш мяне, ці мо так, да сумленьня клікаеш?
Першы: Да сумленьня? Яно не магчыма.
Другі: Ты як дурань захоўваешся… Што хочыш ад мяне? Каяньня? Разбурэньня, што тварыў я і ты?.. О не! Чалавечае жыцьцё кароткае! пакаленьне наша знойдзе, што трэба разбураць, а што будаваць і тварыць, тварыць. (ідзе да вудыь падчэпленая рыба цягне валасьню ува ўсю шырынь ракіь пакідае, зноў зноў уторквае вудзілішча ў узьбярэжжа). А ўсё-такі, навошта на сьвеце вечная віноўнасьць?
Першы: Бо злачынцы жыцьця ёсьць.
Другі: Ад гэтага прысуду ў мяне аніколькі ўражаньня. (да неба) Сяньняшняе неба поўная толькі сонцам, уразіць мяне. Вітаю наша адвечная сьвяціла! Сяньня ў мяне толькі страх. Страх, што я астаўся жыць. Страх ад мінулых здарэньняў… Можна ня верыць у бога, але чалавеку трэба верыць… Наканаваньне было дурное для мяне. Таму і не паважаю тваё «мець». Я жадаў «мець» ад свайго спрыту-здольнасьці, каб потым «мець» прыносіла мне, дабаўляла, што разам дзялілі у нядолі вайны і змаганьня… Дзе развязка ў прызвольлі?
Першы: …і не здарылася. (на твары і ў позірку асуднасьць да Другога) Пуп астаўся на жываце — жыві!
Другі: Наліваю — выпжем за маё народжаньне, за плебея, якіх у людзкім жыцьці вельмі й вельмі шмат.
Першы: Сам пачаў, сам і ўторвай.
Другі: (налівае гарэлкі) Жыцьцё — прынука. Патрэбы жыцьця прымушаюць усіх да ўсяго. (падумаўшы) Няхай і да злога. Апошняе сказаў, каб цябе задаволіць. (выплёсквае гарэлку) Чаго нахмураўся? Вітай мяне!
Першы: (адыйшоўся да ракіь паглядзеў на вудзілішча — яно зноў зыгнуласяь Другі пазірае за ім, замаркоціў ціхотны напеў) А тады на зямлі усе віноўныя. Віноўнасьць зьнішчаецца віноўнасьцяй. (неспадзеўна) Даруй мне, але тое дзіціня ад даўгатварай, у часе вайны ад цябе нарадзілася. Пад кусьцікамі рабілася й пад кусьцікамі пахавалася. Ці патрэбна помста за яго?
Другі: Яно не жыве — сцерана жыцьцём у патрэбе. У нас абаіх тое самая было. Амін! Мой сусед знаёмы сябра! А-а! (ён спакмечвае. Першы пачынае яго біцьь разбуджаецца. Ускаквае нэрвова з пасьцелі, падбегае да вакна, шырока расчыняе яго. На знадворку раняшняе сонцаь птушыны сьпеўь вакно у сад. Дзея, што адбывалася у сьне і паказана праз кіно-фільм, працягваецца на яву. Імя Другога — Зыбайла)
Зыбайла: (адыходзіць ад акна, усхвалявана кліча) Алена! Алена!
Алена: (з кухні) Чаго табе? Іду. (уваходзіць да спальні)
Зыбайла: Сяньня нядзеля ці будні дзень?
Алена: Ня будні, а нядзеля — адпачынак.
Зыбайла: Ня будні — а нядзеля. (сядае на ложак, падумаўшы) Страшна… страшны сон. Гэты Недабайла зь мяне жывога кішкі цягне, нават у снох.
Алена: (абыякава) Бліны прыгараць. Слухаць няма часу адно і тое: сьніў… і сьніў. (выходзіць)
Зыбайла: (ціхотна) Бліны прыгараць. (ходзіць па пакоі спальніь чуцень тахканьня насьценнага гадзіньнікаь глянуў на яго) Якая рань яшчэ, а ён? Сядзіць дзесьці з Цімкам-дурням і вудзіць рыбу. Цімка апавядае яму, што белая можа пагаржаць чырвоная, сінім стаццаь а потым вазьмі гэтую рыбіну-яна завялікая для мяне. А потым ад Алены слухаць: шкада Цімку… Шкада, шкада! Хто шкадаваў мяне? Добра, што жывым астаўся… Я люблю вайну… Цімкамі і Недабайлымі толькі і камандаваць. (зноў падыходзіць да вакнаь расставіўшы ногі, бы стаіць на чымсьці хісткім) Зьлева: ворага кулямётным вагнём, зправа: Недбайла гранатамі іх… Справядліва, хлопцы! Справядліва і дакладна! Наша узяла! (зноў ходзіць) Дурань! Самы сапраўдны дурань! Як Цімка — я… Мне нічога ня трэба. Мне 35 год — 35? Магло быць і 60, але быў-бы той самы Зыбайла. Маё прозьвішча Зыбайла, яно ворагам прыносіць непакой. (кліча) Алена! (яна з кухні — Няма часу) «Няма часу». Час таксама гарыць, ад гарэньня попел астаецца», — напэўна-б, сказаў Цімка. (уваходзіць Алена)
Алена: (вясёлая, абдымае Зыбайлу) Будзь з мной добры і церпялівы. Я ці не цяжарная. (усьмешна-пяшчотная). Нараджу табе дачку. Сыноў ня трэба. У кадэцкую школу выправеш — буду зноў адна. (бы не гаварыла ранейшая, пазірае у вакно і на гадзіньнек на сьцяне) Добрае надворжя сяньня. Мо пойдзем у рэку купацца?
Зыбайла: (дражліва) Пойдзем… пойдзем. Хоць-бы раз было: ня пойдзем! Пабудзь са мной… дома, з дома вуліцы пачынаюцца, а рака пудаў ня творыць, — магчыма, сказаў твой брат Цімка.
Алена: Неспадзеўна у злосьць кінуўся?
Зыбайла: А навошта пытацца? Я чуюся непатрэбным, лішнім чалавекам каля цябе. Ты настаўніца, а я герой… герой вайны — рахункавод на чыгуначнай станцыі… Даруй, Алена! (яна не зусім уражлівая — ня ўпершыню гэтакія гутаркі зь ім) Дурны сон сьніўся, таму ненатва чуюся. (люба) Гатуй сьняданьне, а тады на раку пойдзем. (падумаўшы) Нешта сын лісты не прысылае…
Алена: Ты забыўся? Учора ліст прыслаў і фатаграфію. (глядзіцца ў люстэрка на шафе) Мужайным зрабіўся. На цябе падобным робіцца — паўнея, а я люблю мужчын стрункіх. Таўстуны заўсёды бубнявяць, як бочкі парожнія, а стрункія хлопцы шумлівыя, вясёлыя, як сасна ў бары.
Зыбайла: (прывольна-моцна) Тоўсьценькі! Таўставаты! Бубнявіць!
Алена: (азірнуўшы ягоны твар, люба абдымае) Ня злуйся. Нараджу зноў сына… няхай сына, і табе будзе турбота: — Алена, ён мокры! Алена, дай малака яму — плача! (адступае) Апранайся — сьнедаць будзем. (выходзіць)
Зыбайла: (апранаецца) Малака дай… мокры ён… сына нараджу зноў. (сядае на ложак з незусім апранутай кашуляй) Я ведаю, што я хачу. (рукой у бок дзьвераў) І тым часам, ня ведаю. Прынамсі, яна ведае: вучань Раман вельмі здольны ў алгэбры, вучань Ігнат разумны, але гультай, значыць, корань вылічаны. Як яна спраўляецца іх навучыць усяму? (едліва да сьцяны) А я ведаю, хоць і быўшы, але афіцэр арміі, магучай арміі. (апрануе кашулю, ідзе да вакнаь за вакном летняя вясёласьць: клякочуць буслы, сьпяваюць птушкі) Я прызвычаіны да рэзьлівых слоў, а не да сьпеваў птушак. Я афіцэр. Сынтымэнты з салдатамі не ратуюць жыцьцё афіцэра. Абавязкава гэтаму павучу сына… Ён таксама па мацеры ўдаўся: панцэры, тэхніку спадабаў, шумець, як сосны ў бары. Лепш пяхотнікам будзь — будзеш езьдзіць, будзеш бегаць, уцякяць ад куляў. (прыседае) Усё шпаркае, тэхнічнае замоўкне прад табой… замоўкне, іржавець будзе. (з кухні голас Алены: — Ідзі сьнедаць. ён не барзьдзіць: аглядае вайсковыя штаны) Яна здольная настаўнічаць, гатаваць сьнеданьне, і хэ! — прымушае мяне купацца ў рацэ. (гадзіньнік адбірае ранішнія гадзіны) Я мушу папярэдзіць яе: наймі дамаведку. Не! Не! Што буду рабіць тады сам?.. Чакаю другога сына… Рахункавод чугуначнае станцыі ліча дзяцей ад настаўніцы. (уваходзіць у кухню, там Цімка) Ня чуў вашых галасоў.
Цімка: Добрай раніцы! Позна сьпіце, таварыш Зыбайла… А мы з Нядбайлым ужо лясны пажар патушылі. Ажно у вашай гасподзе дымам пахне… А раніца, з раніцаў цудоўная! (да Алены) Сястра, скажы Зыбайлу: раніца чароўны час. (глядзіць на Зыбайлу)
Зыбайла: (наліў гарбату, удушліва панюхаў паветра), І сапраўды смуродзіць ігліцымі пагарэлымі… А сястру, маю сужэнку, не турбуй. За вельмі, апошні год, прыкараскаўся да яе. Чаму не пайшоў з Недбайлым рыбу вудзіць?
Алена: (урыдліва) Ня твая справа, таварыш Зыбайла!
Зыбайла: (бязурзьвіла) А чаму не? Ты ведаеш, хто ён. (а потым бярэжліва, што сказаць) Ён звычайны сацыяльны непатрэбак. На ганьбу, але так.
Алена: (з непаказнай празірлівасьці да Зыбайлы) Ціма, садзіся, ах мой люботны, ты ўжо сядзіш, пі гарбату. Я радая, што ты прышоў. Даўно бачала цябе.
Цімка: Дзякую! Так, сястра, даўно бачыліся, ажно два дні таму. (сьмяецца) Два дні таму, сястра! Дзьве ахвяры дзеля саміх сабе у любові й спачуваньні…
Зыбайла: (з невыйдным сарказмам) І за два дні, бы за два тыдні, што небудзь надумаў новае ці не? (сядае каля Цімкіь Алена надалей каля кухонай пліткі)
Цімка: (да Зыбайлы) А як сказаць? Адкажу на заўвагу вашэціву. Вы гавораце пра сацыяльных непатрэбкаў? Так? Дык я сацыяльны непатрэбак, а нічога толькі, патушыў лясны пажар.
Зыбайла: (дражліва) Вы чалавек хцівы — усюды пабарздіш. (папівае гарбату)
Цімка: Можа хцівы дзеля свайго… Зыбайла, я патрэбны, ажно прашуся перад вамі. Я не сьвятыня ў стылі сучаснасьці, але магу быць падмуркам яе. Не асуджваю, што першыя пачалі яе. Усе яны людзі, што палохаюцца дня-заўтра. Яны выбіраюць інтырэс да свайго жыцьця… Зыбайла, вы таксама грамадская няроўнасьць.
Зыбайл: (адыходзіць) Я не хачу есьці.
Алена: (да Цімкі, падносіць бліны) А ты еш!
Цімка: (усьлед Зыбайлу) Каб паслухалі мяне больш, дык, пэўна, знайшлі-б месца паміж вашых словаў маім словам.
Зыбайла: (неазіраючыся) Добра, Цімка. До-о-бра! (зачыняе дзьверы да спальні)
Алена: (на абліччы спачувальнасьць) Ты быў у лекароў? Ці мо зноў адмовіўся наведаць іх?
Цімка: (усьміхаецца, сядае вачней у крэсьле) Сястра, якая ты клапатлівая!.. Лекары, лекары, а лекары чэрці звычайныя, памагаюць людзям не памерці, а самі першыя паміраюць… Я няхворы, сястра.
Алена: Слухайся лекароў. Памогуць, калі ня сяньня, дык заўтра. Мэдыцына зрабіла вялікі прагрэс… Ты будзеш зноў настаўнікам. Я і ты будзем настаўнікамі аж да нашае сьмерці.
Цімка: (утаропна) Сястра і брат — настаўнічкі, гардлівыя сваім наўмерам у жыцьці… (хлопна на грудзях) Ужо колькі год не настаўнічаю! Мінула вайна, вайну чакаюць, а я? Сястра, я працазольні пэнсіянэр, два дні на магіліцах жыў. Мамену і татаву магілу парадкаваў і ўпрыгожваў.
Алена: (гладзіць яго па скроні) Ты заўсёды добры і спачувальны. На гэтым сьвеце для мяне толькі ты і я… (ціха) Ня буду даканчаваць мой сказ… Сьнедай! Вяртаючыся ад ракі, зойдзям на магіліцы. Ужо даўно ня была там. Пахаваныя, пахаваныя… А яны жывымі сьняцца…
Цімка: (абы гаварыцьь разсовае на сьцяж стала абое рукі) Дзякую, сястра! (Алена ідзе да спальні, адтуль нямоцны Зыбайлы голас: — Бяз яго прашу… бяз варжятаў, калі ласка.)
Цімка: (устае ад стала, і бы кажа, прымаўлае, ціхавата-пэўна) А па-мойму дурна думаць, што чалавек палохаецца сьмерці. Ён найбольш палохаецца палітычнага і сацыяльнага тэрору, які аднімае паўнату жыцьцёвых адчуваньняў, што зьявіліся ад першага дня народжаньня… (ахопліва) Не, грамадзяне, трэба інакш сказаць. (рэзка адчыняе дзьверы кухні на знадворакь спыняецца) Тым, што жывуць страхам сьмерці, парадзім не адмаўляцца шукаць месца ўва усялякіх страхах. Патомства людзкое стварылі вельмі шмат страхоцьцяў, яно насьледна ў іх астаецца…
Алена: (вяртаецца із спальні) Брат, зараз пойдзем. Са мной пойдзеш.
Цімка: Я чуў: — Варжят, з варжятам дзе там вадзіцца? (бярэ Алену за руку) Я чую твае рукі, жывыя, цёплыя рукі. Я разумею цябе і ўсіх людзей побач… так- гэтак, я — варжят, я ня ўмею вясёлым быць. Не ўмею забыцца, што напаткаў пад час майго жыцьця, бо памятаю яго, як і ты памятаеш сяньня: брат, заўтра Цімка.
Алена: Радзьвей да лекароў хадзі, вылечуць цябе.
Цімка: Ха! Вылечуць. Што вылечуць? Высякуць, выдубавяць непатрэбнае дупло ў дуплістым дрэве? А я не дупло. Я маю рукі й ногі. Вочы бачуць: я і ты жывём, але мне тхне ад людзей, якія хлусяць, крыўдзяць іншых і сваё існаваньне… Сястра, я — здаровы, жыцьцядайны Цімка. Я магу навучаць дзяцей, і нават бацькоў іхных. (прыгнечана-лірычна) Сястра, як люба было раніцамі ісьці да школы! Раса зігціць, або сьнег іскрыцца. Неба, зямля шугае уселякім голасам да вуха. І дзеці, маленькія, яшчэ не зусім разумныя чалавекі, вітаюць: — Добрай раніцы, настаўнік!
Алена: Не хвалюйся, брат! Усё будзе добра і шчасьліва. Мы будзем разам навучаць дзяцей… Мы нікуды не паедзем адгэтуль, хоць муж і дамагаецца пераезду- пераводу…
Цімка: Сястра, мы-ж дрэвы, выраслыя на адным месцы.
Зыбайла: (уваходзіць) Каторая гадзіна?
Алена: (бяз увагі) Цімка, я зараз перамяню вопратку і пойдзем да ракі… не турбуйся пра гадзіны. (выходзіць)
Зыбайла: (з відавочным квяленьням) А як з канцэртам? Памузычыш нам пра «Чарта і Музыку»?
Цімка: Я адмовіўся. Я папрасіў дазволу зрабіць даклад…
Зыбайла: О-о! Даклад нават? А што па-твойму даклад значыць?
Цімка: У нас, у чугуначным пасёлку, і у мястэчку не разумеюць, чаму быў і не стала Цэзараь навошта прызыдэнты, прымжеры і правадыры ёсьць. (Зыбайла усьміхаецца, а тады азірае прычоску у кухоннай шкляной шафе) Людзі твораць няпісаную эвангэлію, самі сябе абожваюць. А жывуць, як усё людзкае жыве на зямлі… (падняўшы правіцу) Багі нябесныя, і наш Ярыла-бог, не хавайцеся за намі, мы вам сьвятло.
Зыбайла: (прысядае да Цімкі) Слухую я зайздрошчу вам (скаратна-жартоўна) «Вам» можаце ўяўляць з вялікай літары!
Цімка: (спакойна) Вы, тараш Зыбайла, чалавек канцылярскі, таму мусяце ведаць, дзе пісаць зь вялікай літары. (пахопна) А калі сястры маёй ня бачу, здаецца, ўсё пустое навакол…
Зыбайла: А вось, прынамсі, мы паедзем адгэтуль сяньня ці мо заўтра, што будзеш рабіць?.. Ты мусіш ісьці да бальніцы. Грэх вазіцца з табой…
Цімка: У старавечнасьці сьвятыя, а іх было шмат, цураліся грэшных асалодаў жыцьця, але любілі гладзіць жаночае цела, і казаць пра канец сьвету, а гэты не найбольшы грэх на іхных душах. Мабыць, Бог даручыў ім гэткая, а ня іхнае вяшчунства… Вы кажаце паедзеце ад гэтуль? Добра зробіце. Таму сьвятому чалавеку і было прыемна дакрануцца жаночага цела. Бо хто астаўся пакаленна сьвятым ад сьвятых? Цімка? А я, ні сьвяты, бо ад гэтуль паеду, нідзе ні канчаецца, і не пачынаецца тут на нашай зямлі і дзе небудзь у ненаскіх, іншых. Прырода памятая асобінаў дзе пасяліліся падобраму, або по???злачыннаму
Алена: (уваходзіць апранутая у летняю сукенкуь у руках кашолка) Хадзем, брат.
Цімка: (устае з крэсла) Сястра два днін ня бачыў табе, і за два дні ты перамянілася. Ты люба выглядаеш. (цалуе ейную руку) (Зыбайла пазірае на іх, а тады устае ад стала, незнарок бы, на скраю буфэту скідае вазоньнік-кветку: не азіраецца ідзе да свае спальні)
Цімка: (падбігае да вазы) Неблагому весьціцца — ваза не разьбілася.
Алена: Пакінь, не падбірай. (Цімка спыняе рупнасьць падбраць вазу)
Цімка: (пазірней да Алены) Сястра, ня мрой: жыцьцё шчасьця. (цішэй) Няўжо ён крыўдзіць цябе, маю даражоную сястру?
Алена: Брат, нам пара ісьці. На магіліцы трэба-ж завітаць.
Зыбайла: (з-паўз адчыненых дзьвер спальні) Можаце ісьці. Я??? прыду. Нядзеля аднойчы бывае пасьля сямі дзён працы, і гэты дзень мой адпачынак, асабліва ўлетку.
Цімка: Зусім як праўда, тарыш Зыбайла! Нядзеля ня восьмы дзень. (Зыбайла пагардна азірнуў яго, зачыніў дзьверы спальні)
Алена: (стаўляе кашолку на стол, апіраецца на стол рукамі бы ў часе лекцыі ў клася, даволі спакойна але мацнавата) Брат, ты адзінны у мяне! Мы застарымся і памром адзін аднаго лібячы, ды шануючы. (рукой у бок спальні) Ён ня любіць цябе, хоча адгэтуль паехаць… А дом мой і твой ад бацькоў астаўся я ніколі не адважуся прадаць яго. З гэтай сялібай у мяне шмат жыцьця і ўспамінаў. Няхай едзе. А я буду жыць тут і памагаць табе…
Цімка: (урыўна) Сястра, не гавары гэтак, не гавары даражоная. Мяне супакоіваеш, а сама хвалюшся. Не разумна гаворыш… (сядае на крэсла)…успомні лепш у гэты дзен я скончыў настаўніцікі інстітут, а празь год і ты, тойсамы, у Рагачове. Нядзіўна, сястра, у Рагачове… мабыць, адтуль і пайшлі ў нашую буднасьць: рагач, рагачы. Рагач супраць рагачоў — бязконцыя рагаткі. яны можа не такія калючыя. Успаміны толькі, сястра, успаміны памахаюць атрыхнуцца ад усяго нелюбімага, і прцягваць зноў успаміны, якія стануцца табе дастойныя… (падыходзіць да Алены) На дыплемных экзамінах я азначаўся. Мяне віталі, а потым прызналася: за апошні рубель купіла мне падарунак. «Раскданае гняздо» Янкі Купалы. (Алена заплакала) Даражоная, ня трэба! Ты вось, пойдзеш на прастор, да кветак, захапіся сваім целам і розумам. Алена, кветкі у болесьці не плачуць!.. Лепш буду плакаць я па????? (азірна на адпачывальнюь ціха) Няўжо ён крыўдзіць цябе, маю састру?
Алена: (хватліва выцерае сьлёзы) Хадзем — ня буду плакаць. (стук да уваходных дзьвяраў. Алена і Цімка ідуць разам адчыніць іхь Алена адчыняе дзьверы)
Недбайла: Добрай раніцы! (не уваходзіць) Я да вас. (разводзіць рукамі) Цімку шукаю, а ён тут як тут, бы баравік знойдзены ў руках. Напэўна Цімка разбудзіў сястру прад золакам. (Цімка ў адказ хлопае люба Нядбайлу па плячу, і бадай уводзіць яго у хату) А раніца як арэх ядзерны… Хто куды, а я з Цімкам.
Алена: (пакуль ідуць да стала, неспакметна да Цімкі) Зыбайла можа ня пойдзе з намі… (мацней) Сядзйце, калі ласка! Гарбату яшчэ маю, не астыла.
Нядбайла: (удзячыць, сядае) Собіла зноў для нас нічога. Сапраўдная нічога (пацірае рукі) Але дабёмся, бязумоўна, дабёмся: дамбу на рэчцы Мажайцы збудуем. Спынім, загародзім хутка-цечную. Рыба будзе і млын будзе, і дынаму элетрычную круціць прымусіць. Адно толькі быць нам упорыстымі дый шчырамі ў наўмеры.
Цімка: (стаў адзадзя Недбайлыь як заўсёды азначальна) Так-так! Шчырасьць, бадай, прыродны закон. Усё дзеля свае сілы: мець і быць. Адвечны крух існаваньня рэчы, або прычыны уражаньня ад гэтае рэчы.
Алена: Я думаю ваша драўняная дамба ня вытрымае напору вады весьнянай. Трэба сіла стрыму… (усьміхаецца) Можа гарбатай пачаставаць? (упораста глядзіць на Недбайлу) Цэйлонская нават. (а тады пагладзіла, бы кухарка, жывот, адвярнулася)
Недбайла: Дзякую, толькі што ад свае… Што-што, а дзяцюк пра сьнеданьня, падумаў. (схватна азірнуэ Алену) Цімка напэўна падзьвердзіць, ён таксама з маёй кагорты.
Цімка: (не адходзіць ад Небайлы, да Алены) Сястра, мы дамбу збудуем. Я веру збудуем. Чалавекі у сваім бытаваньні мусіць верыць, тады жывецца мілей… Сястра, ты верыш што дамбу збудуем?
Алена: Збудуем, брат… я таксама памагу. Буду ў школе агітаваць за твае наўмеры.
(уваходзіць Зыбайла)
Зыбайла: А-а, добрай раніцы! Чую, чую, не ўтаіце — пра дамбу ўсё гутаркі. А памойму, гэта дурната, самая сапраўдная дурната патрабаваць растраты дзяржаўных грошаў, і адначасна карастаньня дарэмнай працай-суботнікамі. Я пайду веіць маю сілу вам. (Цімка адыходзіць да вакна, водзіць пальцамі кругі на падваконьніку, а тады разсовае фіранкі, расчыняе вакно, глядзіць на знадворак)
Цімка: Я чую ўсё… Недбайла і Цімка ня будзе прыватнікам у дзяржаве, мы толькі для дзяржаўных людзей вабімся…
Алена: (сядае у блізіні Нядбайлы) Як люба паслухаць мужа майго і цябе. Прабачце мяне: больш нічога не скажу…
Зыбайла: (схінуўшыся прад Аленай) Да ведама вашага: раз, два, тры, мы з рахункавода у начальнікі падвысіліся, падвысіўся… Ад панядзелку, а там ажно да нядзелі, й гэтак далей, і далей, буду старшынём чугуначнага-эканамічнага аддзелу. (адышоўся, ходзячы) Але не жадаецца быць і жыць сярод мядзьведзяў. (пачынае лісчыць на пальцах) Панядзелак, аўторак, сярада, чэцьвер, пятніца. Ад Цімкі хоць раз навучыўся, не памыліўся: тыдзень мае сем дзён.
Нядбайла: (жартаўліва) А Цімка мне ў помач. Будзе з гаці вада шумець, будзе дым мучны стаўбом, завознікам, селяням нагода будзе пра усё і пра нічога пагутараць, знойдзеце усё як у старыя гады…
Зыбайла: (пахопна) Я пра мясцовасьць кажу. Тут усё на вачох. Я не магу скратна падыйсьці да ёлкі з буслывам гняздом і паслухаць іх клёкат, асабліва увечары, бо Алена спадсьцерагае, а тады слцярэбіць пытаньням: — Няўжо табе гэта люба?.. Тут усё на вачох. Людзі ведаюць у нядзелю адпачываць, лавіць рыбу, спраўляць хрэзьбіны й вясельлі, а я афіцэр я хачу у вайну, хоцьбы і несапраўдную, а займацца ей. Трэба маладое пакаленьня рыхтаваць да вайны, а не да любошчаў… Шчыра кажучы: мы з Аленай паедзем ад гэтуль…
Алена: Так, мой муж, паедзем, паедзем, але туды, (разьвяла пясьцімі) Руская гармошка.
Цімка: (урыўна, не адварачвая???ся ад вакна) Сябры згадзіцца з тарышом Зыбайлым. Самя праўдзівая на зямлі прырода: зьвер шукае сховішча, а Цімка зьвера любіць — паляўнічы… Прымецеся у сваіх адчуваньнях: выпадкі не асудзіце па свойму. Праўдзівасьць у адчуваньні бліжэй да пробы існаваньня.
Зыбайла: (упэўненна што Алена пагодзіцца зь імь шапотна) Ужо час адкараскацца ад дурня. За вельмі пракраскаўся да нас. (раптам узбудрожана) Я найбольшы дурань што выратаваў яго у часе бойкі з немцамі.
Алена: Ты жадаеш сказаць: было-б добра каб ён загінуў, а ты застаўся жыць?
Зыбайла: (да Нядбайлы) Я не магу вытлумачаць існую праўду пра чалавека што ёсьць цяжаром грамадства.
Нядбайла: (вясёла) Вы супраць мяне таксама, бо дружу із Цімкам, і з ягонай сястрой.
Зыбайла: Вы крыху лагадней! Не зь ягонай сястрой, а з маёй сужэнкай, дазвольце заўважыць.
(Цімка шумліва зацягвае фіранкі, выходзіць на знадворак. Алена бярэ кашолку)
Нядбайла: Даруйце!
Алена: Хадзем, людзі добрыя, прырода клічыць! (незласусна-дабраветліва да Зыбайлы) Вярнуся да дадому, да майго дому, вытлумачу табе, усё вытлумачу, і так, што эканоміку нічога не застанецца эканоміць. (вясёла-жартаўліва) Пойдзеш чучалам стаяць у вайсковым музэі. (паказальным пальцам) Там будзеш пыл эканоміць. (шпарка выходзіць)
Недбайла: У вас штосьці не ў зладзе?
Зыбайла: (нясьмешнай усьмешкай) Не турбуйцеся! Сямжя — як уселякая семжя, адзін дзень: сямжя бяз нейкіх сумніў, а на другі: капрызы. Багна якую можна перайсьці, напэўна, нам уцьвердзіў Цімка…
Недбайла: Прабачце тады! Добрага дня вам! Я хоць і нядзеля сяньня, а заняты… Пазнавата, але іду на цэлы дзень вудзіць рыбу, дый і Цімку запросіў пайсьці з мной. Шкада яго — чалавек із хібамі… Да пабачаньня!
Зыбайла: (маніць пачакаць) Вы мне даруйце! Калі ласка, сябры! У мяне непрыемнасьці з Аленай бываюць рэдка, а калі бываюць дык за Цімку. Я ведаю ён не варжят, а неўранаважаны, ці як там, нэрвамі пасьля вайны хварэя. Ён добры і шчыры… але не падабаецца мне. Не паважае мяне ад часу сканчэньня вайны. Пры кажнай няўрымсцы ганьбіць мяне… мой талянт афіцэра. (падумаўшы) Я іншае прафесіі ніколі не навучаўся. Эканаміст з мяне, найбольш рахункавод, ведаю упісаць прыбыло і растарчана, а што казаў карал Маркс пра эканомію, ніколіі ня ведаў… На працы мае вайсковыя арданы й заслугі зарабляюць мой хлеб надзённы… Шмат хто адчуў першую і другую сусьветную. Мне дастаткова аднэй: дрогпй. (апіраецца на вушакь весялей) А падумаць добра, бяз вайсковай службы я нічога няварты ў жыцьці. Алена настаўніца, з вышэйшай асьветай. А я? Хто я? Умею пускаць кулі. І я? Я не апраўдваю сябе. Магу што небудзь навучыцца, нестары яшчэ… (стукат у дзьверы) Калі небудзь пагаворым шчыра. (бярэ Нядайлу под рукуь праводзіць) Хто там? (адчыняе дзьверы)
Нядбайла: (адыходзячы) Добрага дня! Шануйце, — заўсёды горшая да лепшага вядзе. (выходзіць паўз лістаносца)
Лістанош: Добрай раніцы, Зыбайла! Вам тэлэграма. (падае канвэрт і кніжацу) Распішэцеся — атрымалі.
Зыбайла: (не барзьдзіць) Та-ак, гэта на маё імя. (распісваецца ў кніжцы)
Лістанош: Бывайце!
Зыбайла: Та-а-к — бывайце! (зачыняе дзьверыь кідае тэлэграму на столь ідзе да вакна, дзе перад выхадам стаяў Цімкаь зсовае фіранкіь вяртаецца зноў да стала, разрывае канвэрть прачытаўшы) Я веры толькі сябе. (укорліва) Алена, няўжо я зноў буду бяз цябе? (сядае прад шкляным буфэтам у кухніь глядзіць у шкляны адсьветь там ён бачыць сябе цьмяна, не ў люстэркуь сядае ляпей каб бачыць сябе усягоь прыплюшчвае зрэнкі й бачыць сябе у форме афіцэраь за ім паўзуць Нядбайла і Цімка, ды іншыя яму падкамандныяь ён уяўляе іх, бы вавёркі узьбягаюцца на дрэва, хаваюцца. Прагаварвае: — Вы служаце і вы жадаеце злосьцяй дзеля сябе свайго: — Мы спакойна не асядзім сябе ворагу, — скажа, зноў Цімка, а ягоны сябра Недабайла — саўсёдны госьць у сямжі маёй, цыркулем растаўляецца: ад гэтуль дамбу збудаваць із Цімкам, а потым рыбу будзем лавіць. (клёкат буслоўь падбігае да вакна — расхінае фіранкі: — Я з вамі!
Дзея 4-я.
Краявід поўны сонца. Ад дарогі, па якой ідуць Алена і Цімка у воддалі бор, аж да дарогі муражаная сенажаць і поле з недасьпелым абожжам. Яны ідуць памалу. На скраю дарогі Алена села на камень што выглядае што высечаная на ім лаўка. Стаўляе упобач кашолку, папраўляе валасы, закручае іх у куклу. Цімка спыняецца адзадзя каменя, апіраецца на яго, глядзіць у бок далавы паміж борам і дарогай. Ад камня паварот дарогі зарослы дзікай бузіной.
Алена: Пасяджу крыху. Можа Недбайла дагоніць нас, напэўна не загаворацца з нашым Зыбайлам. (Цімка водзіць кругі пальцамі па каменю, ён быццам ня слухае яе) Я сёньня, брат мой, і сумная і вясёлая. (пазірае у прасьцяг) Табе нясьмешна чуць: вясёлая і сумная ёсьць сёньня я?
Цімка: (прытна праводзіць пальцам усьцяж каменя) Сястра, што ты сказала: гэмятрычная, нявылічаная формула, здаецца мне… Сястра, я паважаю цябе, я даражу цябе. Ня памятай благое ад мяне. Я люблю і шкадую усіх.
Алена: (не азіраючыся, спатыкае Цімківа аблічча, міла праводзіць даланёй па ім) Мы сяньня ня пойдзем на магіліцы. Мы пойдзем да іх у думах. Уявім што яны жывуць… А яны-ж маладымі памерлі.
Цімка: Вельмі рана. Ім было-б цяпер 60 год. Над імі вечнасьць.
Алена: Мы-б памагалі ім. Яны-б цешыліся намі… Ціма, памятаеш, тата пасеяў лішні сажань зямлі гарохам. Да нас прышоў міліцыянэр, пісаў доўга пратакол мочучы хэмічны аловак сьлюной, а скончаўшы, сказаў, тату: — Падпішы, грамадзянін!… Тата адмовіўся. Міліцыянэе з сінімі вуснамі ад алавіка, загадаў яму: — А, ну, правальвайце, за мной!… Тата пайшоў за ім. Мама не плакала, а плакала я, падцягнуўшы калены пад самы твар, і ты таксама плакаў схаваўшыся за мае плечы.
Цімка: Усё мінае — успаміны.
Алена: Я не люблю мінулае.
Цімка: Вось і разьвітайся з мінулым. Мінулае — слых, які дабавяць у навіны здароныя сяньня.
Алена: (быццам, неказаўшы ранейшае) Але і будачая — даль пад час ванроўкі. Трэба яе прайсьці, або праехаць. (азіраецца на Цімку) Я ніколі не гаварыла гэтак. Сяньня на маім сэрцы нейкі грэх чуецца.
Цімка: (махануўшы рукой) Пераконваць у сучаснасьці пра грахі, бы пераконваць: у двадцатым стагодзьдзі, усе брытанцы задумалі перасяліцца у Францую. Грахі царкоўныя няхай напамінаюцца ад іх няміла і нягрэшна. Грахі асуджвай але карыстайся імі зноў…
Алена: (ці не перарваць ягоную гутарку) Ты заўсёды разумны… Ціма, няўжо ты хворы?
Цімка: Мне ўсёдна што мной здарылася, а можа неспадзеўна сталася. Мне плоцяць рэнту як інваліду вайны, і штодзённая жыцьцё плавае каля мяне, і мае адчуваньні існаваньня кранаюцца яго. Сястра, з вялікай шаноўнасьцяй руплюся пра цябе… (рэзка праводзіць пальцам у прасторы)…ах, не — я у любасьці да усіх!
Алена: (устае) А іх няма… ні Нядбайлы, ні ЗЫбайлы. (далоніць па камні-валуне) Камень астанецца тым самым: камень. Мы яго, Цімка, ня створым меншым. (сьмяецца)
Цімка: (захоплена) Ён прыціскае складкі зямлі каб мы маглі хадзіць па ёй пакуль памром…
Алена: Цімка, Цімка, мой даражоны брат!… (неспадзеўна зьяўляецца селянін з касой праз плячо)
Селянін: Добрага ранку вам! (ідзе далей, на хаду) Нядзеля, а папрацаваць ня блага. (Цімку) Твой бацька казаў гэта. (адыходзіць)
Цімка: (пазіраючы яму усьлед, бы з жаўнерскай выпраўкай) Сястра, нашаму суседу усё ідзе па старому. Пра сваё наканаваньня ня думае. Пагаруе толькі тады калі каса добра ня косіць…
Алена: (бярэ Цімку пад руку) А мне сумна сяньня. Каб ня ты, я ніколі ня думала: я жыву, жыву дзеля сябе, дзеля кагосьці.
Цімка: Усё мінуе сястра. (шчыра хіхікае) на ўсё — сэзон. (адступіўшы ад Алены) Вясна — пачатак адбудовыь лета — адчуваньня радасьці ад працыь восен прыходзіць — бы газэты пішуць пра нязгозы, пра парушэньні межаў дзяржавы, пра тое чыя свабоды лепшыя, а чыя благіяь а пасьля восені — зіма прыходзіць, а зіма — сьмерць. (бярэ Алену за руку) Хадзем, сястра, да ракі. Дзень сяньня — — сьвята на зямлі! Здаецца, крылы, і я паляцеў-бы над узгоркамі над нівамі, над вёскамі… А люблю маю краіну!
Алена: І я люблю.
Цімка: (як заўсёды, з раптоўнай пераменай уражаньня) Сястра, калі народ-нацыя у небясьпецы вялікай, ён робіцца наіўным, забывае на???сваю багатую гісторыю — спадзяецца яму памогуць іншыя народы. Але — шыш! У гэткія дбі растуць дурныя фанатакі веры й палітыкі. А народная маса паднявольнік. Сястра, нам не патрэбен Кромвель каб даць такі-сякі парадак і закон.
(зьяўляецца Нядбайла з вудамі апрануты па спортаўнаму)
Нядбайла: (вясёлы, да Алены) Алюся, Цімка напэўна навучае: што зло найбольш імпэтнае, чымсьці дабро…
Алена: Ад Зыбайлы павучыўся?
Цімка: Састра, дабро трымаецца людзьмі, як нявольнік. Але даць дабру празьмерную волю яно яшчэ горшага зла. Гістарычна-матэматычная формула: давядзі й адкажы: будзе!
Алена: (да Недайлы) Ты нешта за вельмі самапэўны. (бліжэй да яго, нямоцна) Ня крыўдзіце Цімку! Ад Зыбайлы не набярэшся не паважаць яго.
Недбайла: (бы не зразумеўшы Алену) Мы пераможым! Пераможым начальнікаў у раённых аддзелах, пераможым і прыроду. Я падлічыў што рэчка Мажайка патрэбная казулям ды птушкам, за дзьве часіны вылівае ў раку адну тону вады…
Алена: Вы усе двое — дзіця малое.
Цімка: (падняўшы пэўна руку) Ура! Не барзьдзі, сястра!.. Самая сьмешная, Недбайла, калі людзі кажуць: перамагаць прыроду. чалавек часьлінка прыроды. Ён моліцца ёй і забывае яе. Яна празмерба шчырая да нас, яна здраждьвае патаемнасьць магчымае творнасьці. Калі не палохаецеся слухаць бязьбожжу у маёй гутарыцы, тады паверце: Ярыла наш харчаваўся усялякай пладзінёй не дзеля таго каб быць нягрэшным перад Тварцом, а таму што ягоная цялесная моц раўнялася першапачатнай моцы Першатворнасьці прыроды… Мабыць, сьмяхотна для вас?..
Алена: (урыўна) Мужчыны як заўсёды мужчыны. Будзьце хоць раз, ах ня ведаю, як сказаць, кім быць! Кагадзе, дзядок, сусед наш, мінуў нас, і для мяне ягоная палатняная кашуля вышатая чырвонамі ніткамі, ягоныя шызыя валасы, для мяне больш гаворуць чымсьці ваша рэчка з тонай вады у дзьве часіны.
Недбайла: (махнуўшы рукой) Гайда да ракі! Чаго стаяць тут? (бярэ Алену пад руку) Я чуў Цімку вайсковую пэнсію хочуць абсекчы? (да Цімкі) Колькі атрымоваеш пэнсіі?
Алена: (за Цімку) Яму стане яе. А не стане, я памагу.
Нядбайла: (пяшчотна да Алены) Памагу і я.
Цімка: Дзякую! Навошта рупіцца апекай над мной? (скідае кашулю не пазіраючы на Алену і Недабайлу) Я упрашуся чытаць лекцыі па гісторыі. Я-ж гісторык!
Алена: (бярэ Цімку пад руку — яна паміж Цімкі й Недбайлы) Мой даражоны брат! Ты увесь у сваёй уладзе. Ты будзеш да самай сьмерці з мной. Ты будзеш чытаць лекцыі па гісторыі… і вучні твае — чалавечкі стануцца дарослымі, будуць змагацца, працаваць, і будзе у іх сызон мацеры і бацькі, й будзе сызон у іх, што людзі ня любяць з прадвеку… Хадзем, хадзем, мужчыны. (пазіраючы на Недбайлу) Ціма наш сапраўдны сябра, і… больш чым сябра! (ахінае Недбайлу аберучь Цімка вольны не глядзіць на іхь перакідвае кашулю з рукі на рукуь ідзе першым)
Цімка: Да ракі пара… Самі сабе не заксьцянеце ад любасьці. (зьнікае за кустамі бузіны)
Алена: Да ракі, да ракі! Усьплёскі хваляў будзе мне музыка. Наша музыка!
Недбайла: (цалуе Аленуь ідуць) Алюся, ты сяньня збантэжная…
Алена: Мне шкада Цімку… мне шка-а-да і цябе… я віноўная. Я! Я!
Недбайла: Даруй што сказаў: зьбянтэжана… На вачах тваіх сьлёзы — навошта?
Алена: Не. (з хлусьлівай устмешкай) Праз іх усё ляпей бачацца і адчуваецца. А сяньня яны можа бы як Дабрыдзень і Дапабачаньня. (ідуць памалу у прасьцінку за Цімкам) Пачаў, дык і канчай… Віноўная я. Жанчына заўсёды віноўная — яе цела абяўляе віноўнасьць. (праводзіць па жывату)
Нядбайла: Ня крыўдзі мяне, Алюся! (цалуе ейную руку) Мне шкада Цімку. Наш плян гаці не падрымалі… не зацьвердзілі. Мяне у раённай адміністрацыі, назвалі: аднасобнік. Па іхнаму усё жыцьцё пачынаецца і жыве як імі надумаецца. А рэчка поўная вады цячэ, а было-б не аднасобнікі, ад дзяржавы, рэчка запоўнілася якаснай рыбай, і электрака здабывалася бадай за дарэмна для усяго мястэчка і суседніх вёсак.
Алена: Ты зь ім застаўся. Зыбайла прыдзе ці не? 9прытка выцірае хусьцінкай сьлёзыь спыняюцца)
Недбайла: Ня ведаю… Якая чароўная раніца! Я хачу крыкнуць. Мне люба чуць рэха…
Алена: (урыўна)…мы і так ужо зьвязаныя, сплецены рэхай сваіх адносінаў.
Дзея 5.
Рака. У воддалі нямоцныя скрыкі дзяцей. Іхныя скрыкі то зьнікаюць, то зноў мацнеюць. Алена сядзіць на пяшчаным узьбярэжжы. Нядбайла прыладжвае вуду лавіць рыбу. Цімка стаіць склаўшы рукі на грудзі, глядзіць у просьвінь за ракой. Цімка надалей бяз кашулі.
Алена: Калі быць на прыродзе дык я люблю быць там дзе яна нярушная людзьмі. Добра што мы адыйшліся ад урочашча з баракамі каля майго дому. (да Недбайлы) Ты любіш пад нагамі шорах пяску ці травы, ці мо рып падлогі ў бараках і скрыкі суседзяў да самай раніцы?
Недбайла: (закідвае вуду) Як калі, Алюся… Ты сяньня нясьцерпная у адчуваньні да прыроды. (сьвядомка усьміхаецца)
Алена: Памойму уздумалася мая перамена адчуваньня пасьля таго як ты астаўся адзін на адзін з Зыбайлым? (не адрывае позірк на Недбайлуь Цімка крыху адступае ад іх) Твой усьмех сказаў гэта, а можа сказаць табе: ваш?
Недбайла: (глядзіць на Алену) Зыбайла нічога важнага не гаварыў мне. (паўза)…яму усё лёгка і спадзеўна, і нясьцерпнасьці да жыцьця яму зразумелыя. Аднойчы пасьля вайны, прызнаўся: — Я Зыбайла — сын і сэрца жывое вайсковага прагрэсу. Жыві армія — і армія жыве!
Цімка: (садзіцца каля Аленыь як заўсёды незнарока) А па мойму самыя нясьцерпныя людзі да жэцьця і несправядлівасьцяў былі й застаюцца ува усіх эпохах, людзі творчасьці. Аднойчы на мастацкай выстаўцы… (Алена устае, бярэ кашолку ідзе да хмызьнякаь Цімка ідзе бліжэй да Недбайлы) Дазвольці кончыць пра нясьцерпнасьць… На мастацкай выстаўцы, я прыслухаўся да тлумачэньня мастака адной старэнькай жанчыне, ягонага краявіду. Яня ніяк не магла зразумець: чаму дрэва ніяк дрэва, а бы страла што вось-вось вырвіцца ад зямлі ды паляціць дзесьці у нябёсы. (заходзіць на другі бок Нядбайлы) Мастак так і не растлумачыў старэнькай пра сваё дрэва у крыявідзе. Яна спачувальна, адыходзячы, сказала яму: — Ты не нажывеш хлеба ад гэтага крыявіду. (адыходзіць, сядае на ўзьбярэжжа) Мне самому удалося зразумець «дрэва» шмат пазьней, і толькі таму што прышлося бачыць іншыя працы мастака. Я даю яму сьвядомасьць майго уражаньня. Аднойчы вясной, сонячным днём, я назіраў за гульнёй дзяцей у парку. Было поўнай азяровай блізіні неба над палянай, а ўся вяснавая зелянь, бадай цьвіцелася нетрамі зямлі… Паверце уверылася: дрэва пабач мяне пасылала ў небы стрэлы-вецьці, як у творы мастака.
Недбайла: (падцягвае вуду) Зырвалася.
Цімка: (зноў бліжэй да Недбайлы) Пра гэткія дрэвы шмат малявідаў у старых ды у бліжэйшым 20-м веку мастакоў. Класікі прывучылі ў спакоі гасподы людзей да разумнага гультайства… (падумаўшы) І тады мяне ахапіла адчуваньня чалавека 20-га веку, блізу як той мастак, у краявідзе з дрэвам. Мне зажадалася скомкаць у побач мяне дрэва-бярозу каб адчуць у спкменьнях жыцьця усённая затаённая, ашчадлівае — кінуць у неба. (ходзіць каля Недбайлы) Чалавек шмат залежыць ад уселякай рэчы. (паўзаь Алена вяртаецца апранутая у купальнікь расьцілае коўдруь на яе азірнуўся Недбайла) Ці можа тады правучыць чалавека поўнага энэргіі цялеснай і разумовай да грамадзкага суладу праз рпзныя клюбы, арганізацыі? А потым часу мусім гутарыць пра жыцьцё бы якія інквізытары дзеля рэлігіі?..
Алена: (урыўна) Памыляешся… Цімка перастань. Валей пра штосьці іншае.
Недбайла: Я люблю слухаць Цімку. (Алена выгадней абцягвае купальнік) Я вучуся у Цімкі насьледаваць прыроду. (Цімка сядае каля Недабайлы разуць абутакь Алена заходзіць у ракуь Цімка уражліва ускаквае з адным чаравікам на назе)
Цімка: Справядліва, Недбайла! Справядліва! Прырода вечна маладая, бы кажны дзень на іншую кватэру пераежджаеш. Усе мы насьледваем прыроду але богу-прыродзе шмат што не патрэбна ад нас. Нячыстых і сьвятых прад боскім аўтаром няма. Боскі аўтар — усе людзі. А калі кагосьці сьвятым прызналі, дык гэта тое, што прынялі мяне сябрам якой небудзь арганізацыі. (Алена пырскае на іх вадой)
Алена: Мужчыны, з вамі жанчына, гаварыць з ёй! (Цімка з адным чаравіком на назе уцякае ад пырскаўь нарьшце здымае чаравік і садзіцца на коўдруь Нядбайла крыху адыходзіць з вудай далейь яна у між часе вылазіць з ракі садзіцца на узьбярэжжы, да Недбайлы) Не адыходзіць, купацца ня буду — вада сьцюдзёная.
Нядбайла: Ці патрэбна закідваць вуду? Дурная рыба падчэпіцца толькі — ужо позна… прышлі. (усе азіраюцца — прыйшоў Зыбайла з пад пахай невялікім скомкам закручаны ў газэту)
Зыбайла: Лавеце, сябры, лавеце! Цалунак усім! А я увечары буду лавіць. (да ЦІмкі) Пакажы той вір дзе сама злавіў надоечы, невялікі, але сом быў. (наўмысна да усіх) Мне хочацца сама злавіць, але велічэзнага. (да Алены) Як чуешся?
Алена: (узмашна узьплеччамі, з усьмехам) Няпозна і табе пабыць з намі.
Зыбайла: (да ЦІмкі) Я зперша у вір прыманку ўкіну. (паказвае на скопак ў газэце) Цімка, калі ласка, будзь дружам, пакончы. (падскаквае) Фу, ты, скалёная! Жыву чалавекам, а люгашкі палохаюся. Якое гадлівае стварэньня!
Цімка: (заўсёды паслухмяны — абуваецца) Хадзем я зусім забыўся пра самоў. (усьміхаецца пырськліваь у воддалі пачулася неглухаватая сьпеўка песьні: Не кукуй, зязюлянька, так ранаь адыходзяць)
Алена: (з Недайблым) Я люблю гэтую песьню. Нехта-ж надумаўся сьпяваць сярод прастораў?
Нядбайла: Ужо нерана. Я таксама люблю гэтую песьню, яна бадай сымфонія…
Алена: (бліжэй да яго) Сымфонія! Сымфонія! (Нядбайла закінуў вуду) Дай патрымаць вуду, прысядзяць ногі забаляць. (Нядбайла дае вуду) Не адыходзіць ад мяне. (кідае вуду) Пагаварыць хачу з табой. (пазірае куды пайшлі Цімка і Зыбайла) Мне сімна сяньня. Даражоны, сумна мне — плакаць хачу.
Нядбайла: (рупліва) Можа ад таго што ты ў паважным стане. Як даўно яно?