Беларускае Адраджэнне

Беларускае Адраджэнне

Людзей, што служылi Айчыне гэтаксама аддана i гераiчна, як Максiм Багдановiч, на пачатку XX стагоддзя было вельмi шмат. Яны мелi розныя таленты i прафесii, але iх аб’ядноўвала вера ў тое, што Беларусь вызвалiцца ад чужой расейскай улады i будзе незалежнай дзяржавай. Дзякуючы iхняй працы друкавалiся беларускiя кнiгi i газеты, адчынялiся тэатры, стваралiся беларускiя партыi. Беларусы хацелi быць сапраўднымi гаспадарамi на сваёй зямлi. Той час нашай гiсторыi называецца Беларускiм Адраджэннем.

Браты Луцкевiчы

Аднымi з першых за беларускую незалежнасць пачалi змагацца браты Iван i Антон Луцкевiчы, што нарадзiлiся ў сям’i паўстанца 1863 года. У юначыя гады яны чыталi кнiгi Францiшка Багушэвiча i Вiнцэнта Дунiна-Марцiнкевiча, якi быў бацькавым знаёмым i таксама ўдзельнiчаў у паўстаннi Кастуся Калiноўскага. Гэтыя кнiгi пераканалi братоў, што iхняя радзiма не Расея цi Польшча, а Беларусь.

Iван i маладзейшы Антон навучалiся ў Менскай гiмназii. Потым браты вучылiся ў некалькiх унiверсiтэтах i атрымалi добрую адукацыю.

Яшчэ ў гiмназiчныя гады Луцкевiчы заснавалi падпольны гурток. Яго ўдзельнiкi хацелi зрабiць жыццё ў Беларусi справядлiвым. Пазней браты разам з паплечнікамі стварылi першую беларускую партыю, выдавалi газету «Наша Нiва», адчынялi школы, дзе выкладанне iшло па-беларуску.

Iван Луцкевiч сабраў вялiкую калекцыю старажытных рэчаў. Там былi даўнейшыя беларускiя абразы, славутыя слуцкiя паясы, «Бiблiя» Францiшка Скарыны, Статут Вялiкага Княства Лiтоўскага, «Мужыцкая праўда» Кастуся Калiноўскага ды шмат iншых скарбаў нашага народа.

Агледзеўшы неацэнную Луцкевіцкую калекцыю, Максiм Багдановiч аднойчы захоплена сказаў: “Гэта фундамент нашага адраджэння. Гэта i праз тысячу гадоў будзе сведчыць, хто такiя беларусы”.

Iван Луцкевiч, як i Максiм Багдановiч, быў цяжка хворы на сухоты, аднак нiколi не шкадаваў сябе. У 1919 годзе сябры завезлi яго на курорт у Польшчу. Але ўжо было позна.

Братаву справу працягваў Антон. Ён быў кiраўнiком ураду Беларускай Народнай Рэспублiкi, займаўся навукай, працаваў у Вiленскай беларускай гiмназii.

Луцкевiчаў заслужана называюць бацькамi Беларускага Адраджэння.

Грамада

Прыгожае слова “грамадђ” азначае людзей, аб’яднаных адной справай.

Грамадой назвалi першую ў гiсторыi беларускую партыю, створаную ў 1903 годзе. Слова “партыя” паходзiць з лацiнскай мовы i значыць прыкладна тое самае, што i грамада. Партыя — гэта адданыя сваёй справе людзi, якiя вядуць за сабою iншых.

Разам з братамi Луцкевiчамi заснавальнiкамi Грамады былi Вацлаў Ластоўскi, Вацлаў Iваноўскi, Алаiза Пашкевiч (Цётка) ды iншыя беларускiя палiтыкi, вучоныя, пiсьменнiкi. Грамада хацела вызваліць нашу краіну з-пад улады расейскага цара, каб беларусы маглi самастойна будаваць сваё свабоднае i заможнае жыццё. У Грамады былi баявыя групы. Зброю для iх назапашвалi i хавалi ў доме Луцкевiчаў.

Грамада стала галоўнай сiлаю, дзякуючы якой была абвешчаная незалежная Беларуская Народная Рэспублiка.

Беларуская навука

Надзвычай шмат зрабiлi для Беларускага Адраджэння нашы вучоныя.

Мовазнаўца Яўхiм Карскi даказаў усяму свету самастойнасць i багацце беларускай мовы. Сваю вялiзную працу вучоны выдаў у сямi кнiгах. Ён склаў карту тых земляў, дзе гавораць па-беларуску.

Межы беларускай мовы на карце Карскага значна шырэйшыя за межы нашай Рэспублiкi Беларусь. Яўхiм Карскi ды iншыя вучоныя адносiлi да Беларусi ўсе землi, дзе жыла яе мова: Смаленшчыну, Дзвiншчыну, Вiленшчыну, Беласточчыну.

Сёння Вiльня, Смаленск, Беласток i Дзвiнск (цяпер ён называецца Даўгаўпiлс) знаходзяцца ў суседнiх дзяржавах, але мы павiнны памятаць, што гэта старажытныя беларускiя гарады.

Для Беларускага Адраджэння плённа працавалi і іншыя вучоныя. Яны збiралi i вывучалi казкi, легенды i паданнi, прыказкi i прымаўкi нашага народа. Дзякуючы iхняй працы было даказана, напрыклад, што беларускiя казкi адны з найцікавейшых у цэлым свеце.

На пачатку XX стагоддзя свае буйныя навуковыя працы надрукаваў таленавіты гiсторык Мiтрафан Доўнар-Запольскi. Ён глыбока вывучаў гiсторыю нашай старажытнай дзяржавы — Вялiкага Княства Лiтоўскага. Доўнар-Запольскi казаў, што народ, якi меў сваю дзяржаву ў мiнулым, абавязкова будзе мець яе i ў будучынi.

Выдатным дзеячам Адраджэння быў палiтык, гiсторык i пiсьменнiк Вацлаў Ластоўскi. Ён лiчыў, што беларусам найперш трэба вярнуць праўду пра iх слаўную гiсторыю. Вучоны не памыляўся, бо памяць пра знакамiтых продкаў, iхнiя справы i перамогi робiць кожны народ моцным i мужным. Ластоўскi надрукаваў у Вiльнi сваю кнiгу «Кароткая гiсторыя Беларусi».

Загляне сонца i ў наша ваконца

У Расейскай iмперыi, якую нездарма называлi “турмой народаў”, друкаваць кнiгi па-беларуску было забаронена. Але на пачатку XX стагоддзя беларусы дамаглiся права выдаваць кнiгi на роднай мове. У Пецярбурзе адразу ўтварылася беларускае выдавецтва, якое назвалi «Загляне сонца i ў наша ваконца».

Выдавецтва распачало сваю працу з выпуску беларускiх падручнiкаў. Потым да чытача прыйшлi першыя кнiжкi Янкi Купалы і Змiтрака Бядулi. Была перавыдадзеная «Дудка беларуская» Францiшка Багушэвiча. У Вiльнi, Полацку, Менску, Слуцку, па ўсёй Беларусi тады стваралiся музычна-тэатральныя гурткi. Для iх выдавецтва выпускала п’есы.

За час свайго iснавання выдавецкая суполка «Загляне сонца i ў наша ваконца» надрукавала болей за 100 тысяч кнiжак. Беларусы нарэшце змаглi свабодна набываць i чытаць кнiгi на сваёй роднай мове.

Беларускiя песняры

Найбольш моцна Адраджэнне паказала сябе ў нашай лiтаратуры. Якраз у гэты час загучалi галасы генiяльных беларускiх песняроў Янкi Купалы, Якуба Коласа i Максiма Багдановiча, пра якога ты ўжо ведаеш.

Янка Купала нарадзiўся ў 1882 годзе ў фальварку Вязынка, што памiж Менскам i Маладзечнам. Яго сапраўднае прозвiшча — Луцэвiч, а псеўданiм Купала ён узяў сабе, бо прыйшоў на свет якраз на старажытнае беларускае свята Купалле.

У будучага паэта рана памёр бацька, i малады Янук зведаў смак хлеба, заробленага сваiмi рукамi. Ён працаваў на гаспадарцы, быў хатнiм настаўнiкам, пiсарам. Купала вучыўся на радзiме, потым у Пецярбурзе i Маскве. Але ягоным галоўным “унiверсiтэтам” стала жыццё нашага народа. Купала з дзяцiнства захапляўся народнымi песнямi i казкамi, беларускiмi легендамi i паданнямi.

Янка пачаў пiсаць на польскай мове, якую добра ведаў. Але ён хутка зразумеў, што найлепей i найцiкавей выказаць сваю душу беларус можа на роднай мове. Бо гэтай моваю на беларускай зямлi гавораць не толькi людзi. Ёю шумяць лясы i пушчы, на ёй спявае вецер, яе разумеюць звяры i птушкi. Так лiчыў Купала, i беларуская мова стала для яго найвялiкшым скарбам.

Першы зборнiк паэзіі Янкi Купалы называўся «Жалейка». За iм з’явiлiся новыя — «Гусляр» i «Шляхам жыцця». Купала ў сваіх вершах і паэмах пiсаў пра Беларусь, якая абуджалася да новага жыцця.

Ён стварыў таксама выдатныя п’есы — «Паўлiнку» i «Раскiданае гняздо». Быў майстрам перакладаў з iншых моваў.  Напiсаў шмат артыкулаў, у якiх абараняў родную мову i нацыянальныя правы беларусаў.

У тым жа часе на поўную сiлу загучаў голас другога беларускага песняра — Якуба Коласа. Гэта псеўданiм, а ў сапраўднасцi яго клiкалi Кастусём Мiцкевiчам.

Ён з’явiўся на свет у 1882 годзе ў прынёманскай вёсцы побач са Стоўбцамі. Колас скончыў настаўнiцкую семiнарыю ў Нясвiжы. Ён працаваў настаўнiкам на Палессi, а потым пад Менскам. Малады паэт удзельнiчаў у з’ездзе беларускiх настаўнiкаў. З’езд быў нелегальны — гэта значыць не дазволены расейскiмi ўладамi. Таму Коласа спачатку звольнiлi з працы, а потым засудзiлі на тры гады турмы.

Пісаць вершы Якуб Колас пачаў па-расейску. Але, як і Янка Купала, неўзабаве перайшоў на родную мову. Першую кнiгу  вершаў Колас назваў «Песнi жальбы». Пасля яе ён узяўся пісаць паэмы «Новая зямля» i «Сымон-музыка». Яны сталi найлепшымi творамi паэта. Якуб Колас таксама пiсаў казкi, аповесцi, раманы. Ён быў аўтарам некалькiх падручнiкаў для школ.

Купалу i Коласа лiчаць аднымi з заснавальнiкаў нашай сучаснай лiтаратуры i беларускай лiтаратурнай мовы.

Побач з Максiмам Багдановiчам, Янкам Купалам i Якубам Коласам натхнёна i плённа працавалi iншыя таленавiтыя паэты i пiсьменнiкi: Цётка (Алаiза Пашкевiч), Максiм Гарэцкi, Змiтрок Бядуля, Алесь Гарун, Карусь Каганец. Дзякуючы iм беларуская паэзiя i проза хутка ўвайшла ў лiк найбольш багатых славянскiх лiтаратураў.

Iгнат Буйнiцкi

Беларускаму Адраджэнню спрыяла і тэатральнае мастацтва.

У 1910 годзе таленавiты актор i рэжысёр Iгнат Буйнiцкi стварыў беларускi нацыянальны тэатр. У ягоным тэатры былi не толькi акторы, якiя выконвалi п’есы, але таксама хор i танцоры. Разам са сваiмi артыстамi Буйнiцкi аб’ездзiў амаль усе беларускiя гарады i шмат якiя мястэчкi. Гледачы  паўсюль сустракалi свой тэатр з радасцю.

Справу Iгната Буйнiцкага працягваў яшчэ адзiн адданы тэатру творца — Алесь Бурбiс. Ён кiраваў «Беларускiм музычна-драматычным гуртком» у Вільні. Акторы гэтага гуртка ўпершыню паставiлi п’есу Янкi Купалы «Паўлiнка».

Газета «Наша Нiва»

Усіх людзей, якiя змагалiся за адраджэнне Бацькаўшчыны, аб’ядноўвала i гуртавала газета «Наша Нiва». Яе заснавальнiкамi былi браты Iван ды Антон Луцкевiчы i яшчэ адзiн сябар Грамады Аляксандр Уласаў.

«Наша Нiва» выдавалася ў Вiльнi i прыходзiла да чытачоў кожны тыдзень ад 1906 да 1915 года. Яна зрабiлася сапраўды народнай, агульнабеларускай газетай.

«Наша Нiва» змагалася за правы i свабоды беларусаў. На старонках газеты апавядалася пра падзеi ў нашых гарадах i вёсках, пра жыццё суайчыннікаў у iншых краiнах. «Нашу Нiву» выпiсвалi не толькі ў Беларусi. Яна iшла таксама ў Чэхiю, Украiну, Францыю, Бельгiю, Амерыку.

Надзвычай шмат зрабiла «Наша Нiва» для беларускай лiтаратуры. Дзякуючы газеце беларусы змаглi прачытаць мноства твораў нашых пісьменнікаў і паэтаў.

Апрача таго, рэдакцыя выдавала беларускiя кнiгi i календары. Супрацоўнiкi газеты лiчылi сваiм абавязкам вяртаць праўду пра гераiчную i слаўную мiнуўшчыну. Тут з нумара ў нумар друкавалася «Кароткая гiсторыя Беларусi» Вацлава Ластоўскага. «Наша Нiва» клапацiлася пра развiццё беларускага тэатру, музыкi, усёй нашай культуры.

Царскiя ўлады няраз канфiскоўвалi нумары газеты, але зачынiць яе не здолелi. «Наша Нiва» перамагала, а разам з ёю перамагала i Беларускае Адраджэнне.

Пытаннi i заданнi

1. Якi час нашай гiсторыi называецца Беларускiм Адраджэннем?

2. Што ты даведаўся пра Iвана i Антона Луцкевiчаў? Чаму iх называюць бацькамi нашага Адраджэння?

3. Як называлася першая беларуская партыя? За што яна змагалася?

4. Якiх беларускiх вучоных таго часу ты ведаеш? За што мы iх шануем?

5. Якую назву мела беларускае выдавецтва ў Пецярбурзе? Якiя кнiгi яно выпускала?

6. Раскажы пра жыццё i творчасць Янкi Купалы.

7. Што ты ведаеш пра Якуба Коласа?

8. Чаму мы памятаем пра Iгната Буйнiцкага?

9. Раскажы пра газету «Наша Нiва».