БРЭСКАЯ КРЭПАСЦЬ
БРЭСКАЯ КРЭПАСЦЬ
Даўняя гісторыя нашага краю шматкроць абвуглена зыркім полымем знішчальных войнаў. Пра апошнюю з іх нагадвае Брэсцкая крэпасць. Гэта адзінае на беларускай зямлі абарончае збудаванне, якому выпала выканаць сваё прамое прызначэнне толькі праз цэлае стагоддзе пасля ўзвядзення.
У кастрычніку 1830 года расійскі імператар Мікалай І зацвердзіў план, а 1 чэрвеня 1836 года быў закладзены першы камень будучай цытадэлі над Бугам. Архівы сведчаць, што калі цар пабываў на будоўлі, ён спытаў у аднаго са сваёй світы:
– З чаго зроблена гэтая цагліна?
– Мяркую, з гліны, ваша вялікасць.
– Не, з чыстага золата. Ва ўсякім разе я так за яе заплаціў.
26 красавіка 1842 года над мурамі быў урачыста ўзняты крапасны сцяг. Падперазаная рукавамі Мухаўца і Буга, крэпасць месцілася на 4 астравах і мела цэнтральную частку – Цытадэль, а таксама тры прадмесныя ўмацаванні: Цярэспальскае, Валынскае і Кобрынскае.
Старажытны горад Бярэсце, вядомы з 1019 года, вымушаны быў адсунуцца на тры кіламетры на ўсход. Цэрквы, кляштары, касцёлы, што некалі ўпрыгожвалі летапіснае Бярэсце, былі разбураны. Напамінкам пра былую веліч застаўся толькі Белы палац, у якім 3 сакавіка 1918 года Савецкая Расія падпісала з Германіяй цяжкі Брэсцкі мір.
Крэпасць з’яўлялася першакласным ваенна-фартыфікацыйным збудаваннем. Амаль двухкіламетровая двухпавярховая абарончая казарма мела замкнутую форму. У 500 казематах з двухметровымі сценамі маглі размясціцца больш за 12 тысяч воінаў. Цярэспальскія вароты мелі самы доўгі ў Расіі падвясны канатны мост цераз Буг. Крэпасць плошчай 4 квадратныя кіламетры абкружаў земляны вал да 10 метраў увышкі і роў з вадой.
Як вядома, чалавецтва цягам усёй сваёй гісторыі толькі тое і рабіла, што адна палова яго бясконца дасканаліла мячы, а другая – шчыты. Не абмінулі шматлікія мадэрнізацыі і Брэсцкую крэпасць. Аднак пастаянныя пераробкі не маглі паспець за ўсё больш вытанчанымі і вычурнымі спосабамі знішчэння чалавека. У канцы 30-х гадоў мінулага стагоддзя крэпасць канчаткова абяссілела.
Хоць гады, як скрыпучыя старадрэвіны, лічылі крапасны век ад вайны да вайны, сама яна цягам свайго доўгага існавання ні разу не ваявала. Ды лёс спаўна прыпас для яе пакут і выпрабаванняў. Яшчэ восілкай з мамінага вядра выгіналася на небе вясёлка, а ўжо ведзьмілася над нашай зямлёй вайна.
22 чэрвеня 1941 года мірная досвіткавая цішыня рассыпалася клёпкамі рассохлага вядра, узарвалася выбухамі, стогнамі, крыкамі, смерцю. Прапахлы мурагом чэрвень у 4 гадзіны разбудзіў заспаную нядзельную раніцу не вераб’іным чырыканнем, а густым ціўканнем куль і свістам асколкаў.
Пражорлівымі жорнамі загрымеў гарматны гром. Патушыўшы ранішнія зоркі сваімі чырвонымі і зялёнымі агнямі, зацьміўшы неба чорнымі крыжамі, ненажэрным груганнём абрынула на галовы абаронцаў, якіх заставалася ў крэпасці каля 8 тысяч, сваю злавесную заранку нямецкая авіяцыя. Не купальскія кастры, а смяротныя вогнішчы пажараў разгараліся над крэпасцю.
І захлынуўся ад пякельнага полымя жаўранак.
І сасмяглая каня над бурапеннымі ад выбухаў водамі Мухаўца не дапросіцца піць.
Уся апраметная вайны сваёю смяротнай жудасцю абрынулася на крэпасць.
А яна змагалася. Жменька савецкіх воінаў з вінтоўкамі – супраць дзесяцікроць большай і першакласна ўзброенай, перамогамі вышкаленай нямецкай арміі. Вораг разлічваў захапіць крэпасць з ходу, аднак здолеў акружыць яе толькі а 9-й гадзіне раніцы.
Сканала ноч. Канае дзень.
Адзін, другі... Дзесяты…
А крэпасць стаіць. Малюпасенечкая кропка на больш як трохтысячакіламетровым фронце ўздоўж заходняй мяжы СССР. Адважныя абаронцы ў поўным няведанні і акружэнні вядуць сваю апошнюю бітву за жыццё, за Радзіму, за нас…
Маёр Пётр Гаўрылаў. Капітан Уладзімір Шаблоўскі. Палкавы камісар Яфім Фамін. Радавы Аляксандр Філь. Капітан Іван Зубачоў. Лейтэнант Андрэй Кіжаватаў. Намеснік палітрука Самвел Матэвасян. Лейтэнант Аляксей Наганаў…
24 чэрвеня: захоплены Вільнюс.
28 чэрвеня: акупаваны Мінск.
А Брэсцкая крэпасць усё яшчэ супраціўляецца напору танкаў, нахабству звышмагутных гарматных установак.
10 ліпеня: пачалося наступленне на Ленінград.
16 ліпеня: немцы ўвайшлі ў Смаленск.
26 ліпеня: пасля працяглай абароны акупаваны Магілёў.
А крэпасць усё яшчэ жыве. Амаль да канца ліпеня не змаўкалі яе падвалы і казематы. Не задушыла абаронцаў злою ведзьмаю смага, не спапяліў пражорлівы шал агнямётаў – толькі расплаўленай цэглай сплывалі на дол падвальныя скляпенні.
На абвугленай уласнай крывёю цэгле, той, за якую цар плаціў золатам, абаронцы несмяротнага гарнізона выводзілі: “Паміраем не зганьбіўшы”, “Нас было трое, нам было цяжка, але мы не палі духам і паміраем як героі. 26 чэрвеня 1941 г.”, “ Я паміраю, але не здаюся. Бывай, Радзіма. 20/УІІ-41 г.”
А праз пакутныя чатыры гады тыя, хто “літасціва” заклікаў абаронцаў крэпасці здавацца, самі мусілі падпісаць поўную капітуляцыю. Тут яна пачыналася для фашысцкай Германіі – у аплаўленых казематах крэпасці-героя.
Нават Гітлер і Мусаліні не стрымалі цікаўнасці. У жніўні 1941 года яны прыехалі ў Брэст, каб на свае вочы ўбачыць месца, дзе быў парушаны міф аб маланкавых перамогах нямецкай арміі.
Яшчэ і да гэтай пары няўмольны лекар час не здолеў загаіць крапасныя раны. І сёння крывавяць сваёй чырвонасцю аплаўленыя сцены, васпаватыя ад густых асколкаў і куль.
Звечарэлая цішыня – ажно вушы закладвае – сцеражэ сонныя руіны мемарыяльнага комплексу Брэсцкая крэпасць-герой. Нястомны пярун жагнае іх бляскамі маланак. Асвяжальныя дажджы не даюць упылець металічным літарам некропаля, якія складваюцца ў 224 прозвішчы і 626 пякельна балючых слоў: “Невядомы”.
Травою памяці пазарастала трывога ў былых казармах і крапасных равах. Асмялелыя сінічкі дзюбаюць ваду з бетоннай каскі скульптурнай кампазіцыі “Смага”. Рахманыя зайцы (не баяцца нават 100-метровага штыка-абеліска) марознай ноччу грэюцца ля Вечнага агню перад манументам “Мужнасць”.
Шматзорны Млечны Шлях вачамі загінуўшых пазірае на месца пакут і геройства. Душы герояў-пакутнікаў бесцялеснымі анёламі злятаюцца на памінальны малебен у адноўленую гарнізонную Мікалаеўскую царкву.
Знявечаныя вайной целы салдат штогод прарастаюць крывава-чырвонымі ружамі на крапасных выжарынах…
Летам поле на маёй і тваёй Беларусі звініць умалотнымі каласамі; восенню тонкімі пасмамі курыцца над Мухаўцом туман; зімой дрыготкая поўня, як вядро над студняй, вісіць над заінелымі руінамі; вясной зялёнай талакой абступаюць крэпасць маладалістыя дрэвы, а я н ы заўсёды застаюцца ўтраіх —
ПАМЯЦЬ
МУЖНАСЦЬ
ВЕЧНАСЦЬ…