МІРСКІ ЗАМАК

Сапраўднымі залацінкамі беларускай зямлі з’яўляюцца шчодра паўсюль рассыпаныя і атуленыя шматлікімі легендамі і паданнямі замкі. Сярод іх найпершым дыяментам спавядліва лічыцца і дагэтуль велічны і высакародны амаль пяцісотгадовы Мірскі замак. Нездарма ў 2000 годзе ён першым з беларускіх помнікаў унесены ЮНЕСКА у спіс сусветнай культурнай спадчыны як з’ява неацэннага гістарычнага багацця народаў свету.

Калісьці, расказваюць, Мірскі і Нясвіжскі замкі былі злучаны між сабой глыбокімі падземнымі хадамі. А ў тых таемных лёхах хаваліся ад людскога вока самыя каштоўныя радзівілаўскія багацці. І толькі найбольш пашаноўным гасцям паказвалі свае набыткі гаспадары. А вазілі іх па падзямеллях дужыя мядзведзі, запрэжаныя ў залатыя карэты.

Ды з часам заблудзіліся мядзведзі ў вусцішных хадах-лёхах. Пылам забыцця пакрыліся цудоўныя скарбы. Нябачнымі сталі ўваходы ў падземнае царства. Толькі показкі пра тое і да сённяшняга дня не даюць спакою апантаным скарбашукальнікам.

З асяроддзя сваіх суродзічаў Мірскі замак вылучаецца тым, што гэта ледзь не самы старадаўні і першы буйны помнік прыватнага мураванага будаўніцтва. Калі Новагародскі, Гарадзенскі, Крэўскі замкі з’яўляліся дзяржаўнымі пабудовамі, дык Мірскі ўзведзены выключна на сродкі ягоных гаспадароў.

Ад спічастых, халодных і суровых збудаванняў ранейшага часу замак адрозніваецца большай цеплынёй, мастацкай аздобай і сваёй шматфункцыянальнасцю. Ён пабудаваны пасля 1510 года надворным маршалкам Вялікага княства Літоўскага берасцейскім старастам і ці не першым мецэнатам на беларускай зямлі Юрыем Іллінічам.

Галоўная адметнасць сярэдневяковых замкаў выяўлялася ў тым, каб не прывячаць пашаноўных гасцей, а адваджваць няпрошаных. Мірскі ж палацава-замкавы комплекс удала паяднаў абедзве гэтыя функцыі. Хоць, вядома, найперш замак быў абарончым збудаваннем. Гэта падкрэслівалі 4 вуглавыя вежы вышынёй 25—27 метраў. Яшчэ вышэйшая, пятая, уваходная вежа размяшчалася ў цэнтры заходняй сцяны. Уваход у замак зачынялі двое дубовых варот. Дадаткова яго пільнавала герса – каваная рашотка з заточанымі ўнізе палосамі. У выпадку небяспекі яна імгненна падала зверху, перакрываючы шлях. Пазней перад варотамі галоўнай вежы на італьянскі манер была дадаткова збудавана ахоўная падковападобная сцяна -- барбакан.

Замак меў тры баявыя ярусы, адзіныя ў Вялікім княстве Літоўскім машыкулі (навясныя байніцы), “варавыя вокны”, адкуль на галовы ворагаў ляцелі камяні, лілася гарачая смала. Сцены і вежы былі густа прарэзаны гарматнымі і ружэйнымі байніцамі.

Прыкметай адыходу ад суровых гатычных традыцый у абарончых збудаваннях стала наданне замку статусу загараднай рэзідэнцыі князёў Радзівілаў. У канцы ХVІ – пачатку ХVІІ стагоддзяў на замкавым двары быў збудаваны трохпавярховы палац. Пазней у ім месцілася гаспода Мірскага графства. Узведзены ў стылі рэнесансу, ён меў больш за 40 выдатна аздобленых пакояў. Паркетныя падлогі, цудоўныя печы з рэльефнай кафлі, каваныя з медзі падсвечнікі, скульптуры, разьба, габелены, карціны, дарагая зброя, каляровае шкло і вітражы ў вокнах, знакамітыя карэліцкія шпалеры – усё гэта мусіла сведчыць пра багацце ўладальнікаў.

На галоўнай вежы сваімі званамі адбіваў мірскі час вялікі гадзіннік.

Шматлікім еўрапейскім навацыям спрыяў Мікалай Крыштоф Радзівіл Сіротка. Наведаўшы падчас падарожжа ў Ерусалім Італію, ён “захварэў” на італьянскія манеры. Увасобіў іх не толькі ў самім замку. За знешнім валам быў закладзены багаты на рэдкія расліны “італьянскі сад”. Адных толькі цеплалюбівых дрэў з розных куткоў свету расло тут больш за 400. Былі збудаваны аранжарэя, каналы, ставы, млыны. Непадалёк з’явіўся звярынец.

У 1553 годзе здзейснілася запаветная мара першага замкавага фундатара – ягоны ўнук, таксама Юрый Іллініч, атрымаў тытул графа Свяшчэннай Рымскай імперыі на Міры. Замак на некалькі стагоддзяў набыў статус цэнтра Мірскага графства. Пазней граф пераказаў уладанні сыну свайго апекуна Мікалаю Радзівілу Сіротку, які і закончыў трэці этап будаўніцтва палаца.

Хоць замак стаяў не на ваенных скразняках, ды зведаў ён і гады ліхалецця, і аблогі, і горкі прысмак ваенных сутычак. Шведскі кароль Карл ХІІ у 1706 годзе ўзяў яго штурмам, спаліў. Яшчэ і дагэтуль чорная сажа сям-там нагадвае пра той “шведскі” пажар. У час Айчыннай вайны 1812 года былі разрабаваны замкавыя багацці, узбраенне. Ад выбуху парахавога склада трэснула адна з вежаў. Замак пачаў губляць сваё баявое значэнне і прывабнасць.

Калі ў 1853 годзе яго пабачыў Уладзіслаў Сыракомля, ён сумна пісаў: “…устае ва ўсёй велічы сваіх руінаў Мірскі замак… Руіны з чырвонай цэглы прыгожа глядзяцца на зялёным фоне даўніх валоў і блізкага саду. Гнёзды буслоў на вежах па-асабліваму і вельмі добра аздабляюць тое, што засталося ад замка, -- яму, нягледзячы на моцныя яшчэ сцены, ужо ніколі, мусіць, не ўваскрэснуць”.

Аднак памыліўся знаны літаратар і даследчык даўніны. У 1891 годзе князь Мікалай Святаполк-Мірскі купіў замак у князя Л. Вітгенштэйна. Пачалося яго аднаўленне. У 1904 годзе ў парку была збудавана капліца-пахавальня, на якой дагэтуль захавалася маляўнічае пано з выявай Спаса.

Для аднаўлення гэтага гняздоўя беларускай славы шмат намаганняў прыклаў апошні ўладальнік замка сівабароды Міхаіл Святаполк-Мірскі. Так было ў 1922 -- 38 гадах. Так яно дзеецца і зараз, калі стараннямі беларускай дзяржавы шмат што ў замку адноўлена, адбудавана і зноў здзіўляе сваёй першаснай красой і магутнасцю.